مشمول بشارت امام متقین شوند که فرمود: «طُوبی لِنَفْسٍ اَدَّتْ اِلی رَبِّها فَرْضَها؛ خوشا به حال نفسی که آنچه پروردگارش واجب کرده، ادا کند».(1)

پس شایسته است خود را به زیور اخلاق نیک الهی آراسته سازیم؛ چرا که سرآمد پرهیزکاران، علی(ع) فرمود:

وَ اِنَّما هِیَ نَفْسِی اَرُوضُها بِالتَّقْوی لِتَأْتِیَ آمِنَةً یَوْمَ الْخَوْفِ اْلْأَکْبَرِ وَ تَثْبُتَ عَلی جَوانِبِ الْمَزْلَقِ.(2)

همانا این نفس من است، آن را با تقوا ریاضت و تمرین می دهم تا روز خوف اکبر با اطمینان و آرامش به صحرای محشر بیاید و بر اطراف لغزش گاه (پل صراط) پابرجا باشد و نلغزد.

این نوشتار در راستای تقویت اخلاق اجتماعی و خانوادگی فراهم آمده و سعی شده است تا به تناسب از آموزه های قرآنی و سیره و سخن معصومین(ع) بهره گیری شود، هرچند که در مباحث مربوط به خانواده، به سبب نبودن روایت های صریح پیرامون برخی از موضوع ها، از روایت های عام بهره گرفته ایم. در هر حال امید می رود که این نوشتار برنامه ای در راستای غنی سازی محتوایی برنامه به نحو مطلوب مورد استفاده قرار گیرد.

ص: 4

که از آسمان بخشش خداوندی نازل می شود، خود را پاک سازد که «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ؛ همانا خداوند توبه کنندگان و پاکیزگان را دوست می دارد». (بقره: 222)

در آیه دیگری از قرآن نیز، چنین بشارت داده شده است:

وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِیماً. (نساء: 110)

و هر کس کار بدی کند یا به خویش ستم نماید، آن گاه از خداوند طلب آمرزش کند، خدا را آمرزگار و مهربان می یابد.

توبه اگر با عمل صالح همراه شود، سیئات را به حسنات تبدیل می سازد و زمینه ساز بازگشت به سوی خدا می شود.

یا سَلْمانُ عَلَیْکَ بِقِراءَةِ الْقُرانِ فاِنّ قِرائَتَهُ کَفّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ سَتْرٌفِی النّارِ وَ أَمانٌ مِنَ الْعَذابِ.(1)

برتو باد به خواندن قرآن؛ چرا که خواندن قرآن کفاره گناهان و پوششی در برابر آتش و امان از عذاب اخروی است.

پس همراه با قرائت قرآن، باید در آن بیندیشیم و دستورهای ارزشمندش را در زندگی به کار گیریم تا به سعادت دنیا و آخرت برسیم.

چه بسا انسان از شخص بی سوادی، سخنی باارزش و آموزنده بیاموزد که زندگی او را متحول سازد. فخر رازی می گوید: یکی از بزرگان نقل می کرد که من معنای سوره والعصر را نمی فهمیدم تا اینکه از سخن مردی یخ فروش به معنای آن پی بردم. یخ فروش می گفت: «اِرْحَمُوا مَنْ یَذوبُ رَأْسُ مالِهِ؛ رحم کنید به کسی که سرمایه اش ذوب می شود.» پیش خود گفتم این است معنای «إِنَّ اْلإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ»؛ یعنی عصر و زمان بر انسان می گذرد و عمرش پایان می گیرد و ثوابی کسب نمی کند و در این حال زیان کار است.(1) غرور علمی، تکبرآفرینی و مانع رشد انسان است؛ چرا که اگر انسان غرور و تکبر را کنار گذارد، از دانش دیگران نیز بهره مند می شود.

وَمَنْ تَفَکَّرَ اعْتَبَرَ وَمَنِ اعْتَبَر اعْتَزَلَ وَمَنِ اعْتَزَلَ سَلِمَ... وَالطُّمَأنِینَةُ قَبْلَالْخِبْرَةِ ضِدُّ الْحَزْمِ.(1)

هر کس بیندیشد، عبرت بگیرد و هر کس عبرت گیرد، گوشه گیری اختیار کند و هر کس در گوشه ای نشیند، در امان بماند. ... اعتماد و اطمینان پیش از آزمودن، بی احتیاطی و خلاف دوراندیشی است.

مولای متقیان در کلامی دیگر، از شتاب ورزیدن در کار بازداشته و فرموده است:

وَاَنْهاکَ عَنِ التَّسرُّعِ بِالْقَوْلِ والْفِعْلِ وَاِذا عَرَضَ شَیْ ءٌ مِنَ الْأَمرِ الْاخِرَةِ فَابَدأْ بِهِ وَاِذا عَرَضَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الدُّنیا فَلا تأْتِه حَتّی تُصِیبَ رُشْدَکَ فِیهِ.(2)

و تو را از شتاب ورزیدن در گفتار یا کردار نهی می کنم و اگر با پیش آمدی آخرتی روبه رو شدی، به آن مشغول شو و اگر به امری دنیوی برخوردی، بدان اقدام مکن تا درباره آن به نیکویی بیندیشی و به واقعیت آن آگاه گردی.

سخن آخر در این زمینه را نیز به زیور کلام آن حضرت می آراییم که فرمود:

وَاَمْسِکْ عَنْ طَرِیقٍ اِذا خِفْتَ ضَلالَتَهُ فَاِنَّ الْکَفَّ عِنْدَ حَیْرَةِ الضَّلالَةِ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْأَهْوالِ.(3)

از رفتن به راهی که ترس و وحشت گمراهی در آن نهفته است، خودداری کن؛ زیرا پرهیز از ورطه سرگردانی و گمراهی، بهتر از گرفتار شدن در مشکلات و غلتیدن در گرداب وحشت هاست.

ص: 9

یا بُنَیَّ إنَّ الدُّنْیا بَحْرٌ عَمِیقٌ قَدْ غَرِقَ فِیهِ عالَمٌ کَثِیرٌ فَلْتَکُنْ سَفِینَتُکَ فِیها تَقْوَی اللّهِ و حَشْوُها الْإیمانَ وَ شِراعُهَا التَّوَکُّلَ وَ قَیِّمُهَا الْعَقْلَ وَ دَلِیلُهَا الْعِلْمَ وَسَکّانُهَا الصَّبْرَ.(1) فَاِنْ نَجَوْتَ فَبِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ إنْ هَلَکْتَ فَبِذُنُوبِکَ.(2)

پسر عزیزم! دنیا دریایی است ژرف که جهانی بسیار در آن غرقه اند. کشتی تو در این دریای ژرف، باید تقوای الهی باشد؛ درونش مالامال از ایمان، بادبانش توکل، ناخدایش خرد، راهنمایش دانش و لنگرش صبر. پس اگر نجات یافتی، در پرتو لطف و رحمت خداست و اگر هلاک شدی، نتیجه و کیفر گناهانت بوده است.

رَأیْتُ أَبِی فِی الْمَنامِ فَقالَ: یا بُنَیَّ اِذا کُنْتَ فِی شِدَّةٍ فَأَکْثِرْ مِنْ أَنْ تَقُولَ: یارَءُوفُ یا رَحِیمُ.(1)

پدرم را در خواب دیدم. به من فرمود، فرزندم! هنگام هر سختی و مشکلی بسیار بگو یا رئوف یا رحیم.

همچنین امام صادق(ع) فرمود:

قال لُقْمانُ یا بُنَیَّ! وَ لا تَضْجُرَنَّ بِطَلَبِ حاجَةٍ فَإِنَّ قَضاءَها بِیَدِ اللّهِ وَ لَها أَوْقاتٌ و لکِنِ ارْغَبْ إلَی اللّهِ وَ سَلْهُ وَ حَرِّکْ اِلَیْهِ أَصابِعَکَ.(2)

لقمان به فرزندش گفت: فرزندم! برای برآورده شدن نیازهای خود از دعا کردن خسته نشو؛ زیرا برآورده شدن نیازها فقط به دست خداست و وقت و زمانی خاص دارد. با میل و رغبت، به درگاه خدا رو کن و نیازهایت را از او بخواه و در حین دعا انگشتان خود را به سوی او حرکت ده.

اقتصادی هر دوره و موقعیت اقتصادی و اجتماعی فرد مشخص می سازد. برای مثال، نوع مسکن و لباس و میزان طلا و جواهر و اندازه نفقه همسر را می توان به شأن و موقعیت وی منوط کرد.(1) البته باید توجه داشت که رفاه و سادگی، غیر از تجمل پرستی است. از دیدگاه اسلام، اولی پسندیده و دومی نکوهیده است. در هر حال بهره برداری از نعمت های الهی در حد اعتدال، شایسته، کمتر از اعتدال، برای بعضی افراد مصداق بخل است و چنانچه از حد طبیعی بگذرد، اسراف خواهد بود که بخل و اسراف هر دو مردود است. علی علیه السلام درباره نشانه های مسرف می فرماید:

لِلْمُسْرِفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: یَأْکُلُ ما لَیْسَ لَهُ وَ یَلْبَسُ ما لَیْسَ لَهُ وَ یَشْتَرِی ما لَیْسَ لَهُ.(2)

اسراف کار سه نشانه دارد: بیشتر از شأن خود می خورد، می پوشد و خرید می کند.

در تعابیر اسلامی حدی که برای مسکن معیّن کرده اند، این است که به اندازه کفاف آدمی باشد و این مقدار به تناسب افراد، خانواده ها، زمان ها و مناطق فرق می کند، ولی در هر صورت باید به گونه ای باشد که از حد اعتدال زمان و منطقه فراتر نرود. امام علی علیه السلام درباره نوع لباس افراد باتقوا در خطبه متقین می فرماید: «مَلْبَسُهُمُ الْاِقْتِصادُ؛ لباس پوشیدنشان در حد اعتدال و میانه است»؛ یعنی نه لباس های قیمتی می پوشند و نه لباس های ژولیده، بلکه با لباسی معمولی، ظاهر آراسته و پاکیزه و متین دارند.(3)

ص: 13

اِیّاکَ أَنْ تُطْمِحَ بَصَرَکَ اِلی مِنْ هُوَ فَوْقَکَ.(1)

تو را بر حذر می دارم از اینکه چشم طمع به زندگی فرد بالاتر از خود بدوزی.

بنابراین، کسانی که گفتار و کردارشان در جامعه، الگوی مردم به شمار می رود، در چگونگی استفاده مردم از امکانات، تأثیر عمده ای دارند. زندگی شخصی و کاری مدیران جامعه و عملکرد رسانه های ملی نیز در این زمینه دارای نقش مهمی است.

دوخته شده، نمایانگر ناسپاسی و کفران نعمت مردم است.(1) ناگفته پیداست که با این مبالغ هنگفت می توان، سالیانه مدرسه های بسیاری ساخت، درمانگاه های فراوانی را تجهیز و بیماران بسیاری را درمان کرد.

مال یا مقام مورد نظرش برسد. بهتر آن است که انسان به کم قناعت کند، ولی آزاده باشد و خود را حقیر نسازد. در خطبه شصت نهج البلاغه، در ستایش حضرت عیسی(ع) آمده است «وَ لا طَمَعٌ یُذِلَّهُ دابَّتُهُ رِجْلاهُ وَ خادِمُهُ یَداهُ؛ چشم طمعی نداشت که او را خوار کند، مرکبش پاهایش و خادمش دست هایش بود».

نیازمندان، فروتن و رازدار باشید تا غنچه عزت در وجودتان بشکفد. در این صورت، نیازمندان، شما را اهل می یابند و نیاز خود را به سوی شما می آورند؛ چراکه به توصیه مولا علی(ع)، نیازمندان ترجیح می دهند نیازشان برآورده نگردد، ولی دست نیاز نیز به سوی نامردان نگشایند.

درک درست آموزه های دین و زندگی، گرچه سخت و سنگین، ولی پرفایده است. نقل کنندگان علوم ممکن است فراوان باشند، ولی فهم کنندگان و درک کنندگان مفاهیم متعالی کمترند. بنابراین، با توجه به آموزه های علوی، هرگاه خبری شنیدید، آن را نگه دارید تا درک کنید و تنها به نقل آن بسنده نکنید؛ چرا که گزارش گران دانش، فراوان ولی آگاهانِ به آن اندک هستند.

این آموزه امام علی علیه السلام را از یاد نبریم که هر فرصتی از دست انسان برود، از خود، غم و غصه ای بر جای می نهد و تنها راه رهایی از این غصه ها، بهره گرفتن درست و به موقع از فرصت هاست.

باید با آموختن حکمت و دانش، از غلتیدن جان و دل در غرقاب ناامیدی و خستگی جلوگیری کنیم و با بصیرت و آگاهی، از آنچه بر روی زمین و اطراف خود مشاهده می کنیم، درس بگیریم تا در قیامت سرزنش نشویم؛ چراکه در آن روز خداوند می پرسد: «آیا در روی زمین گام نزدند تا از دلی خردورز برخوردار گردند؟»(1)

ثبت کند. انسان موفق نه تنها در حوادث زندگی خود که در پدیده های پیرامونش نیز تأمل می کند و از کنار آنها به سادگی نمی گذرد. در کلاس درس زندگی، شاگردی دیرآموز نیست و هیچ صفحه ای از کتاب زندگی را نخوانده رها نمی کند، بلکه لحظه به لحظه آن را عبرت آموز می داند و با دستی پر، زندگی دنیوی و اخروی خویش را می سازد.

درآمد وی قرار دهد، چه سان از ادای این وظیفه برخواهد آمد؟ آیا همه را برای خویش خواهد خواست و دیگران را از حقشان محروم می کند؟

همان گونه که برای حفظ ایمان و نگه داری اموال راهی پیشنهاد شده، برای دفع بلاها و خطرهای پیش بینی نشده نیز دعا سفارش شده است. در تأثیر دعا هیچ تردیدی وجود ندارد. مؤمنان اثر آن را از لطف و مهرورزی خدا و غیرمؤمنان از اراده و تصمیم دعا کننده می دانند، ولی هر دو گروه به این تأثیر اطمینان دارند. دعا و راز و نیاز با خداوند قادر، لطف و مهر او را به سوی دعاکننده جلب می کند، قدرت روحی وی را بالا می برد و از بسیاری حوادث ناگوار جلوگیری می کند.

ثروتمندان و برخورداران از مال نیز دو گونه اند: گروهی چنان در پول و دارایی خود غرق می شوند که از یاد می برند همان خدایی که به آنان مال و ثروت داده، اگر اراده کند، به سادگی آنها را بر سر سفره فقر خواهد نشاند. این گروه می پندارند با توان و قدرت خویش به چنین مکنتی دست یافته اند. در مقابل، برخی از ثروتمندان هیچ گاه شکر خدا را از یاد نمی برند و هر آنچه را دارند، از او می دانند. پس به شکرانه توان مندی خود بذل و بخشش می کنند. ما هنگام دارایی در کدام گروه قرار می گیریم؟

به یقین، هیچ کس فقر را پسندیده نمی داند و هرگز دوست ندارد فقیر باشد، ولی نباید فراموش کرد که گاه فقر جنبه آزمایش و امتحان دارد تا خود بدانیم چندمَرده حلاّجیم، چنان که دارایی و ثروت نیز آزمون دیگریاست. در این آزمون باید مراقب بود که ثروت همچون تار عنکبوت، ما را در دام خود گرفتار نسازد و از بندگی خدا غافل نکند. پس پیش از افتادن در دام ثروت، لباس سپاس و شکر بپوشیم و پیش از گرفتار آمدن در چنگال فقر، عفت و پارسایی را تمرین کنیم.

شناخت دقیق باشد، قطعا به واقعیت نزدیک تر خواهد بود. ولی متأسفانه بیشتر ما در حالات خویش دقیق نمی شویم، خود را ارزیابی نمی کنیم و توانمندی ها و استعدادهایمان را نادیده می گیریم. یا آن قدر خود را بزرگ می پنداریم که در دام خودبزرگ بینی می افتیم یا چنان کوچک می شماریم که توان و استعدادمان هدر می رود و این نگرش ها، هر دو ناقص و انحرافی است. درست تر آن است که قدر خویش را درست بشناسیم تا نه راه افراط در پیش گیریم و خود را گرفتار ملامت سازیم و نه با تفریط، شخصیتی ناتوان و متزلزل برای خود بسازیم.

چه بسا کسانی با وجود برخورداری از توان و استعداد بالا، به خاطر بی توجهی به این امتیازها خود را ضایع کرده و با تن دادن به کارهای پست، ارج و منزلت خویش را نابود ساخته اند و چه بسا افرادی دیگر به دلیل همین بی توجهی و شناخت نادرست، در جایگاهی فراتر از محدودهتوانایی خویش قرار گرفتند، در نتیجه، از عهده مسئولیتی که بر عهده شان بود برنیامدند و با بی حرمتی از آن موقعیت کنار گذاشته شدند. در فرهنگ عامه این سخن معروف است که انسان باید به قدر گلیم خود پایش را دراز کند. این سخن در واقع همان سفارش به شناخت قدر و منزلت هر کس از سوی خود اوست تا نه در دام خودکم بینی بیفتد و نه در کمند خودبزرگ بینی گرفتار شود، بلکه واقع گرا و واقع بین باشد و از توان مندی های خود بهترین بهره را ببرد.

وقتی انسان گناهی را کوچک بشمارد، قدرت ارتکاب به آن را در وجودش افزون می یابد. پس دست یازیدن به گناه برایش آسان تر و پس از چندبار تکرار عادی می شود. رفته رفته احساس گناه از بین می رود و به تدریج آدمی به گناهان بزرگ تر گرایش می یابد. آیا می دانید چرا بعضی افراد به راحتی دروغ می گویند، غیبت می کنند، پیمان می شکنند، شخصیت دیگران را خرد می کنند، مال حرام می خورند، به دیگران ناسزا می گویند؟ رواج این گناهان به دلیل کوچک شمرده شدن آن نزد انجام دهنده کار است. بنابراین، اگر گناهان را خوار و کوچک نشماریم و در برابر آنها خود را پاسخ گو بدانیم و بپذیریم که در مقابل چشم و گوش و قلب و کارهایی که از آنها سر می زند مسئولیم، کمتر به خود جرئت انجام گناه خواهیم داد. پس شایسته است هنگام گناه، به یاد بزرگی کسی باشیم که در برابر او مرتکب گناه می شویم.

می کند و به بی عفتی پایان می دهد. از شکم پرستی به پشت میله های زندان می رساندش. از ترور شخصیت تا آدم کشی او را پیش می برد. با مقام دوستی وسوسه اش می کند و تا بت پرستی او را همراهی می کند تا سرانجام در قعر دوزخ او را تسلیم زبانه های آتش غضب خداوند می سازد. امام علی علیه السلام می فرماید:

اِذا غَلَبْتَ عَلَیْکُمْ اَهْوائُکُمْ اَوْرَدَتْکُمْ مَوارِدَ الهَلَکَةِ.(1)

وقتی هوای نفس بر شما چیره گشت، شما را به هلاکتگاه ها می کشاند.

ایشان در روایت دیگری فرمود: «أَلْهَوی اُسُّ الْمِحَنِ؛ هواپرستی، اساس تمام گرفتاری هاست.»(2) آری، هواپرستی مانند سوار شدن بر اسب چموش یا ماشین بی ترمز است که تا سقوط نکند، بازنمی ایستد. پیشوای متقیان می فرماید:

اِنَّ أَخْوَفَ ما اَخافُ عَلَیْکُمُ اثْنانِ اتّباعُ الْهَوی وَ طُولُ الْأَمَلِ... .(3)

از دو چیز برای شما بیم دارم: هواپرستی و آرزوی دور و دراز؛ چرا که پیروی از هوای نفس، شما را از حق بازمی دارد و آرزوهای دراز، آخرت را به فراموشی می سپارد.

ص: 28

رکعت نماز انسان مجرد برتر است.(1) شخصی به نام عکّاف به محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد. حضرت از او پرسید: ازدواج کرده ای؟ وی پاسخ منفی داد. پیامبر اکرم با توجه به اینکه وی از نظر مالی توانایی داشت، به او فرمود: «ازدواج کن، و گرنه در شمار گناه کاران قرار می گیری.»(2) آن حضرت در سفارشی به همه جوانان می فرماید:

ای جوانان! هر کدام که می توانید؛ ازدواج کنید، زیرا ازدواج سبب عفت چشم و پاک دامنی می شود و هر کسی که امکان ازدواج ندارد، برای فرونشاندن آتش شهوت خود روزه بگیرد.(3)

ای مردم! از گیاهان سبز و خرمی که در سرگین (فضله حیوانی) رشد کرده اند، بپرهیزید!

گفته شد ای رسول خدا! منظور از خضراءالدمن چیست؟ فرمود: دختر زیبایی که در خانواده ای بد رشد کرده باشد.

یکی دیگر از شرایط همسر خوب، برخورداری از تقواست. در ازدواج باید تقوا و تدین ملاک باشد، نه زیبایی های ظاهری و ثروت و مقام و شهرت؛ زیرا همه اینها ممکن است در حادثه ای نابود شوند و آنچه باقی می ماند، تقوای الهی است. امام صادق(ع) می فرماید:

اِذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ الْمَرْأَةَ لِجَمالِها اَوْ مالِها وُکِلَ اِلی ذلِکَ وَ اِذا تَزَوَّجَ لِدِینِها رزقَهُ اللّهُ الْجَمالَ و الْمالَ.(1)

اگر مردی به دلیل زیبایی یا ثروت با زنی ازدواج کند، خداوند او را به همان ها واگذار می کند؛ ولی اگر معیار او در انتخاب همسرش، دین او باشد، خداوند زیبایی و ثروت را نیز به او می بخشد.

مردی به محضر امام حسن(ع) آمد و عرض کرد: دختری دارم که زمان ازدواجش فرا رسیده است، او را به چه کسی بدهم؟ امام حسن(ع) فرمود:

به کسی که تقوای الهی دارد؛ زیرا اگر او را دوست داشته باشد، عزیزش می دارد و اگر او را خوش ندارد به او ستم نخواهد کرد.(2)

اَلْعَبْدُ کُلّما اِزْدادَ فی النِّساءِ حُبّا اِزْدادَ فِی الْاِیمانِ فَضْلاً.(1)

هرگاه بنده ای بر محبتش به زنان بیفزاید، بر فضیلت ایمان وی افزوده می شود.

ایشان در روایتی دیگر، این شیوه را سنّت رسولان دانسته و فرموده است: «مِنْ أَخلاقِ الانبیاءِ(ع) حُبُّ النِّساءِ؛ دوست داشتن زنان، از اخلاق پیامبران است».(2)

مهر و محبت در خانواده، پذیرش دشواری ها و مشکلات زندگی و تلاش برای رفع آنها را آسان تر می سازد. خانه تهی از مهر، ویرانه ای خشک و بی روح و خانه سرشار از مهر، کاشانه ای باصفا و نورانی است. به قول صائب تبریزی:

به هر صورت که باشد عشق، دل را می دهد تسکین

که بهر کوهکن از سنگ، شیرین می شود پیدا

احوال پرسی و سخن نیکو، نیز راهی است که انسان می تواند با آن شریک زندگی خود را راضی نگه دارد و بدون صرف سرمایه ای، محبت او را جلب کند.

از سوی دیگر بدزبانی و سخن ناروا، به دلیل کاستن از ارج و قرب آدمی، به شدت نکوهش شده و رسول رحمت و ائمه هدی با بیان های گوناگون، مردم را از این کار بازداشته است. رسول گرامی اسلام می فرماید: «أَلْجَنَّةُ حَرامٌ عَلی کُلِّ فاحِشٍ أَنْ یَدْخُلَها؛ بهشت بر همه کسانی که بدزبان و زشت گو هستند، حرام است».(1)

ایشان در روایتی دیگر فرمود: «ایّاکُمْ وَ الْفُحْشَ فَاِنَّ اللّه َ لایُحِبُّ الْفُحْشَ وَ لا التَّفَحُّشَ؛ از بدزبانی و زشت گویی بپرهیزید؛ زیرا خداوند انسان بدگو و بدزبان را دوست ندارد».(2)

اگر همسرشان نیز چنین رابطه ای با دوستان پیشینش داشته باشد، زندگی مشترک آنان به کجا خواهد انجامید؟ شب نشینی ها، مسافرت های پی درپی و طولانی و چشم انتظار گذاشتن همسر و فرزند، در هیچ عرف و فرهنگی پذیرفته نیست. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

جُلُوس الْمَرْءِ عِنْدَ عِیالِهِ اَحَبُّ اِلَی اللّه ِ تَعالی مِنِ اعْتِکافٍ فِی مَسْجِدِی هذا.(1)

نشستن مرد در خانه و در کنار خانواده خود، در پیشگاه خداوند محبوب تر از اعتکاف در مسجد من است.

آنان که به جای همراهی با همسر، وقت خود را صرف دوستان دوران تجرد می کنند، به همسرشان ستم می کنند و به نوعی او را می آزارند.

رسول گرامی اسلام درباره آزردن همسر می فرماید:

مَنْ کان لَهُ اِمْرَءَةٌ تُؤْذِیهِ لَمْ یُقبَلِ اللّه ُ صَلاتَها ولاحَسَنةً مِنْ عَمَلِها.(2)

هر مردی که زن خود را بیازارد، نه نمازش پذیرفته است و نه کار نیکی از او پذیرفته می شود.

همچنین درباره نادیده گرفتن حقوق خانواده می فرماید:

مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَیَّعَ مِنْ یَعُولُ.(3)

ملعون است ملعون، کسی که حقوق خانواده خود را نادیده بگیرد.

ثَلاثَةٌ هِیَ مِنَ السَعادَةِ... وَالرِّزْقُ یُرْزَقُ مَعِیشَتَهُ یَغْدُو عَلَی اصْلاحِها وَ یَرُوحُ عَلی عَیالِهِ.(1)

سه چیز از خوش بختی است... (یکی از آنها) رزق و روزی است که برای گذران زندگی صرف می شود. مرد، صبح گاهان برای بهبود روزی بیرون می رود و شبان گاهان به سوی خانواده اش بازمی گردد.

در آموزه های روایی آمده است که امام صادق(ع) در تفسیر آیه «وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ» فرمود:

اِذا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَی اَمْرَأَتِهِ ما یُقِیمُ ظَهْرَها مَعَ الْکِسْوَةِ وَ اِلاّ فُرِّقَ بَیْنَهُما.(2)

هرگاه مرد، نفقه زن خود را به میزانی که برای او کفایت کند بپردازد و پوشاکش را نیز فراهم آورد، وظیفه اش را (در مسئولیت اقتصاد خانواده) انجام داده است، وگرنه آن دو از هم جدا می شوند.

رسول گرامی اسلام نیز در اهمیت تلاش مرد برای تأمین مخارج زندگی می فرماید:

أَلْکادُّ عَلی عِیالِهِ مِنْ حَلالٍ کَالْمُجاهِدِ فِی سَبِیلِ اللّهِ.(3)

کسی که برای روزی حلال خانواده اش بکوشد، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است.

نیز فرموده است:

خَیْرُ رِجالِکُمْ مَنْ لایُلْجِی ءُ عِیالَهُ اِلی غَیْرِهِ.(4)

بهترین مردان شما کسی است که نگذارد عیالش دست نیاز به سوی دیگری دراز کند.

ص: 35

حضرت علی علیه السلام نیز در سفارشی مشابه می فرماید:

مِنْ سَعادَةِ الرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ القَیِّمُ عَلی عِیالِهِ.(1)

از سعادت و نیک بختی مرد آن است که قیّم بر خانواده خود باشد.

«... وَاِنَّ أَرْضاکُمْ عِنْدَاللّهِ أَسْبَغُکُمْ عَلَی عِیالِهِ؛ مورد رضایت ترین افراد در پیشگاه خدا کسی است که زمینه های آسایش خانواده خود را آبرومندانه تر سازد».(1)

امام صادق(ع) نیز در سخنی ارزشمند درباره توسعه زندگی به فراخور حال می فرماید:

اِنَّ المُؤمِنَ یَأْخُذُ بأَدَبِ اللّه ِ اِذا وَسَّعَ اللّه ُ عَلَیْهِ اتَّسَعَ وَاِذا أَمْسَکَ عَلَیْهِ أَمْسَکَ.(2)

مؤمن در مکتب خدا پرورش یافته است، وقتی خداوند وسعتی به او ببخشد، او نیز به دیگران وسعت می بخشد و هنگامی که خدا از دادن نعمت خودداری کند، او نیز دریغ می ورزد.

بنابراین، فراهم کردن زمینه آسایش و آرامش بیشتر و بهتر در خانواده، کانون خانواده را شاداب تر و زندگی را زیباتر می سازد. البته توسعه بخشیدن به زندگی، به معنای ایجاد دردسر و تحمل هزینه های سنگین مادی نیست، بلکه به معنای تلاش بیشتر برای فراهم آوردن امکانات به قدر توانایی است. بنا بر روایات، هر گونه سخت گیری در امور مادی خانواده، ناپسند است و اعضای خانواده نیز آن را برنمی تابند.

امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ اَنْ یُوَسِّعَ عَلی عِیالِهِ لِئَلاّ یَتَمَنَّوْا مَوْتَه.(3)

شایسته است مرد، زندگی را بر خانواده خود فراخ کند و آن را گسترش دهد تا آنها مرگ او را طلب نکنند.

ص: 37

همچنین فرمود: «الکَسَلُ یَضُرُّ بالدین والدُّنیا؛ تنبلی به دین و دنیای آدمی زیان می رساند.»(1) البته این هم شایسته نیست که مؤمن خود را به کار خارج از توان گرفتار کند. در روایت ها آمده است:

لایَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یُذِلَّ نَفْسَهُ قِیلَ لَهُ وَ کَیْفَ یُذِلُّ نَفْسَهُ قالَ یَتَعرَّضُ لِما لایُطِیقَ.(2)

شایسته نیست مؤمن، ذلت پذیر باشد. سؤال شد ذلت پذیر چگونه است؟ امام فرمود: اینکه انسان خود را درگیر کاری کند که توانش را ندارد.

اسحاق بن عمار (از اصحاب امام صادق علیه السلام ) می گوید به آن حضرتعرض کردم: حق زن بر مرد چیست که اگر آن را به جا آورد خوب است؟ حضرت فرمود: او را غذا بدهد و بپوشاند و اگر اشتباه کرد وی را ببخشد.

پیامبر گرامی اسلام نیز می فرماید:

لَوْکانَ الرِّفْقُ خَلْقا یُری ما کانَ مِمّا خَلَقَ اللّه ُ شَیْ ءٌ اَحْسَنَ مِنْهُ وَ مَا اصْطَحَبَ اثْنان اِلاّ کانَ أَعْظَمَهُما أَجْرا وَ اَحَبُّهُا اِلَی اللّه ِ عَزَّوجلَّ أَرْفَقَهُما بِصاحِبهِ.(1)

اگر مدارا یکی از آفریده های خداوند باشد، خداوند، چیزی بهتر از آن نیافریده است. دو نفر با هم یار و همدم نمی شوند مگر اینکه بهترین اجر و پاداش از آن کسی است که با هم نشین خود بیشتر مدارا کند.

عفو و مدارا در سیره امامان ما، جایگاه ویژه ای داشته است. آنها از خطای دیگران چشم می پوشیدند و پیروان خود را نیز به این خصلت شایسته سفارش می کردند. امام سجاد(ع) می فرمود: «حَقُّ مَنْ اَساءَکَ أَنْ تَعْفُو عَنْهُ؛ حق کسی که بر تو بدی کرده این است که از او درگذری.»(2) اصولاً در پرتو گذشت و بخشودن، زمینه اصلاح دیگران فراهم می آید و قلب ها به هم نزدیک تر می شود.

اَمّا حَقُّ ذِی الْمَعْرُوفِ عَلَیْکَ فَأَنْ تَشْکُرَهُ وَ تَذْکُرَ مَعْرُوفَهُ وَ تَکْسِبَهُ الْمَقالَةَ الْحَسَنَةَ وَ تُخْلِصَ لَهُ الدُّعاءَ فِیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللّه ِ عَزَّوَجَلّ.(1)

حق کسی که بر تو خوبی می کند، این است که از او قدردانی کنی و نیکی های او را به یاد آوری و با سخن خوب او را شاد و در حق او بین خود و خدا دعا کنی.

برای حفظ نشاط خانواده و تداوم یافتن زندگی خانوادگی، اعضای خانواده، به ویژه زن و شوهر باید قدردان زحمات و خدمات یکدیگر باشند. یکی از راه های قدردانی از همسر، تهیه هدیه مناسب است. هدیه دادن، به دوستی استواری می بخشد و بر طول عمر آدمی می افزاید. پیامبرگرامی اسلام می فرماید:

تَهادَوْا تَحابُّوا، تَهادَوْا فَاِنّها تَذْهَبُ بالضَّغائِنِ.(2)

هدیه بدهید. با همدیگر دوستی کنید؛ چون هدیه کینه ها را از بین می برد و دوستی می آورد.

امام حسین علیه السلام فرمود:

سَأَلْتُ أَبِی عَنْ دُخُولِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَقالَ: وَکانَ اِذا أَوی اِلی مَنْزِلِهِ جَزَّأَ دُخُولَهُ ثَلاثَةَ أَجْزاءٍ جُزءٌ للّه ِ عَزَّوَجَلَّ جُزْءٍ لِأَهْلِهِ وَ جُزءٍ لِنَفْسِهِ ثُمَّ جَزّأَهُ جُزْءَهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الناسِ.(1)

از پدرم درباره وضع داخلی رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم. فرمود: به منزل رفتنش در اختیار خودش بود. وقتی به منزل می رفت، اوقاتش را به سه قسمت تقسیم می کرد: قسمتی را برای عبادت، قسمتی را برای خانواده اش و قسمت سوم را به کارهای شخصی خود اختصاص می داد و آن را بین خود و مردم تقسیم می کرد.

امام موسی بن جعفر(ع) نیز فرموده است:

اِجْتَهِدُوا فِی اَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ اَرْبَعَ ساعاتٍ: ساعَةً لِمُناجاتِ اللّه ِ وَ ساعَةً لِأَمْرِ الْمَعاشِ و ساعَةً لِمُعاشَرَةِ الْاَخْوانِ.. و ساعةً تَخْلُونَ فیما لِلَذّاتِکُمْ فی غیر مُحرّمٍ.(2)

بکوشید که اوقات خود را به چهار قسمت تقسیم کنید: قسمتی را برای عبادت، قسمتی را برای کار، قسمتی را برای هم نشینی با دوستان خوب و قسمتی را برای انجام تفریحات حلال.

بنابراین، شایسته است مرد اسباب آرامش اهل خانه و همسر را فراهم سازد و از سخت گیری های بی مورد و نامعقول بپرهیزد. همچنین، ناراحتی های بیرون از منزل را با خود به خانه نیاورد، بلکه با چهره ای گشاده وارد خانه شود تا برای اهل و عیال خود الگوی آرامش باشد.

ص: 42

پدرم، حضرت علی(ع)، تأکید می کرد دعای جوشن کبیر را (که جبرئیلبر پیامبر نازل کرده بود) حفظ کنم و گرامی بدارم... و آن را به خانواده ام بیاموزم و آنها را در مورد آن تشویق کنم؛ دعای جوشن کبیر مشتمل بر هزار اسم خداوند است.

بنابراین، سرپرست خانوار باید در تأمین نیازهای معنوی خانواده بکوشد و بداند شادمانی و خرسندی در خانواده هایی که به مسائل معنوی ارج می نهند، بسیار بیشتر است.

هر زنی که در خانه همسر خود کاری انجام دهد و چیزی جابه جا کند و هدف او اصلاح امور خانواده باشد، خداوند نظر (رحمت) بر او می افکند و خدا به هر کس نظر رحمت افکند، هرگز عذابش نخواهد کرد.

آن حضرت از سوی دیگر، مردان را نیز به همکاری با زنان سفارش می کرد و می فرمود:

یا عَلِیُّ! لایَخْدُمُ الْعِیالَ اِلاّ صِدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یُرِیدُ اللّه ُ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ.(1)

ای علی! به همسرش خدمت نمی کند، مگر راست گو یا شهید یا کسی که خداوند خیر دنیا و آخرت را برای او بخواهد.

همچنین امام صادق(ع) می فرمود:

کانَ أَمِیرُالمُؤمِنِینَ(ع) یَحْتَطِبُ وَ یَسْتَقِی وَ یَکْنُسُ وَ کانَتْ فاطِمَةُ(س) تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ.(2)

حضرت علی(ع) هیزم جمع آوری می کرد و آب می آورد و جارو می کرد. حضرت فاطمه(ع) آرد تهیه می کرد و خمیر می ساخت و نان می پخت.

یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آن حضرت گفته است:

یَخِیطُ ثَوْبَهُ وَ یَخْصِفُ نَعْلَهُ وَ یَصْنَعُ مایَصْنَعُ الرَّجُلُ فِی أَهْلِهِ.(3)

لباسش را می دوزد، کفش خود را وصله می کند و آنچه هر مردی در خانواده خود انجام می دهد، او نیز انجام می دهد.

پیامبر خدا خطاب به امیرمؤمنان، علی علیه السلام می فرماید:

یا عَلِیُّ! مِنْ لَمْ یَأنَفْ مِنْ خِدْمَةِ الْعِیالِ فَهُو کَفّارَةٌ لِْکَبائِرِ وَ یُطْفِیُ غَضَبَ الَرَّبِّ... .(4)

ص: 45

ای علی! هر کس به خانواده اش خدمت کند، آن کفاره گناهان کبیره اش است و آتش خشم الهی را خاموش می کند.

در روایتی دیگر از آن بزرگوار نقل است: «خدمت به عیال، گناهان بزرگ انسان را می پوشاند، غضب خدا را خاموش می کند، بر نیکی های او می افزاید و درجاتش را بالا می برد».(1)

بنابراین، در خانواده اسلامی، مردان مسئولیت های داخل خانه را نیز برعهده می گیرند و تنها به امور خارج و فعالیت های اجتماعی بسنده نمی کنند.

سیره رسول اللّه صلی الله علیه و آله در احترام نهادن به کودکان مثال زدنی است آن حضرت می فرمود:

خَمْسُ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمَماتِ... وَ التَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیانِ لِیَکُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِی.(1)

پنج چیز است که تا دم مرگ آنها را ترک نمی کنم... یکی از آنها سلام کردن به کودکان است تا این روش پس از من در میان مسلمانان به یادگار بماند.

نکته دیگر در برخورد با کودکان این است که در حضور جمع از آنها عیب جویی نشود؛ زیرا این کار شخصیت آنها را خرد می کند. روایت شده که یکی از یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله در حضور جمع از فرزند خود عیب جویی کرد. حضرت او را از این کار بازداشت و فرمود:

فرزندت تیری است از تیردان تو. باید از آن مواظبت کنی و او را ضایع نگردانی که در آینده، یار و پشتیبان توست. پس او را خرد نکن.(2)

بهترین دعا درباره فرزند و خانواده، همان است که در قرآن کریم می خوانیم:

عیب جویی برای به رخ کشیدن نقاط ضعف شخص تلاش می شود. اگر این خصلت ناپسند در میان خانواده ها رایج شود، آرامش از خانه رخت برمی بندد.

بی شک، هیچ کس کامل به دنیا نیامده است و همگان اصول و روش زندگی کردن را از بزرگ ترها یا از راه تجربه می آموزند. بنابراین، انسانی که خود کامل نیست، چگونه در پی ظاهرسازی عیب های دیگران است؟

امام علی(ع) می فرماید:

تَتَبُّعُ الْعُیُوبِ مِنْ أَقْبَحِ الْعُیُوبِ و شَرُّ السَّیِّئاتِ.(1)

پی گیری عیب های دیگران و کنجکاوی در نقص افراد، از زشت ترین عیب ها و بدترین گناهان است.

رسول گرامی اسلام نیز پیروان خود را از این اخلاق ناپسند بازمی دارد و می فرماید:

کَفی بِالْمَرْءِ عَیْبا أَنْ یَنْظُرَ مِنَ النّاس اِلی ما یَعْمی عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ و یُعیِّر النّاسَ بِما لا یَسْتَطیعُ تَرْکُهُ و یُؤذِی جَلِیسَهُ بِما لا یَعْنیهِ.(2)

انسان را همین یک عیب کافی است که در پی عیب مردم می رود و این عیب را در خود نمی بیند و چیزی را بر مردم زشت می داند که خود در ترک آن درمانده است و هم نشین خود را با آنچه خود بدان توجه ندارد، می آزارد.

اِیّاکَ واللَّجاجَةَ فَاِنَّ أَوَّلَها جَهْلٌ وَ آخِرُها نَدامَةٌ.(1)

از لجاجت و سرسختی بپرهیزید؛ زیرا آغاز آن نادانی و پایانش ندامت است.

راه درمان لجاجت، افزایش آگاهی و آشنایی با وظایف انسانی است. انسان لجوج، بی تدبیر است و از شر پیروی می کند. او بر مرکبی سوار است که وی را به سوی بلا و نادانی می برد. بنابراین، این اخلاق، شایسته همسران نیست. آنان باید همواره این سخن مولا علی(ع) را به یاد داشته باشند که فرمود:

لَیْسَ لِلَّجُوج تَدْبیرٌ اَللَّجاجُ یُفْسِدُ الرَّأْیَ أَللَّجاجُ بَذْرُ الشَّرِّ أَللَّجُوجُ یُنْتِجُ الْحُرُوبَ وَ یُوْغِّرُ القُلُوبَ.(2)

انسان لجوج در زندگی تدبیر ندارد. او رأی و نظر خود را فاسد می کند. لجاجت تخم شر است که جز جنگ و اختلاف و ویرانی دل ها، نتیجه ای ندارد.

امام صادق(ع) نیز می فرماید:

أَلْغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ أَلْغَضَبُ یُفْسِدُ الْأَلْبابَ، مَنْ لَمْ یَمْلِکْ غَضَبَهُ لَمْ یَمْلِکْ عَقْلَهُ.(1)

خشم، کلید هر شر و بدی است و دل انسان خردمند را ویران می کند. کسی که مالک خشم خود نباشد، بر عقل خویش تسلّطی ندارد.

بنابراین، شایسته است انسان در حال غضب تصمیمی نگیرد، بلکه اندکی صبر کند و پس از آنکه به حالت عادی بازگشت و آتش غضبش فروکش کرد، با حوصله و بردباری مشکل را برطرف سازد. پیامبر گرامی اسلام فرمود:

إِذا غَضِبَ أحَدُکُمْ و هُوَ قائِمٌ فَلْیَجْلِس فَاِنْ ذَهَبَ عَنْهُ الغَضَبُ وَ إلاّ فَلْیَضْطَجِعْ.(2)

هنگامی که یکی از شما خشم می گیرد؛ اگر ایستاده است، بنشیند. پس اگر خشمش فرو نشست (مقصود حاصل شده است) و در غیر این صورت بخوابد.

برخوردهای تمسخرآمیز در محیط خانواده و به ویژه با همسر، در زندگی مشترک شکاف ایجاد می کند و همان گونه که یک ظرف چینی شکسته شده اگر هم پیوند بخورد، باز آثار شکستگی در آن باقی خواهد ماند، فاصله ایجاد شده در زندگی مشترک نیز به سختی از میان می رود و اثر آن باقی می ماند..

پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

اِنَّ الْمُسْتَهْزئِینَ یُفْتَحُ لِاَحَدِهِمْ بابُ الْجَنَّةِ، فَیُقالُ: هَلُمِّ فَیَجِئی ءُ بکَرْبِهِ وَ غَمِّهِ فَاذا جاء اُغْلِقَ دُونَهُ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ بابٌ آخَرَ.... فَما یَزالُ کَذلِکَ حَتّی اِنَّ الرَّجُلَ لَیُفْتَحُ لَهُ البابُ فَیُقالُ لَهُ: هَلُمَّ هَلُمَّ فما یَأتِیهِ.(1)

در آخرت، دری از بهشت به روی مسخره کنندگان گشوده و گفته می شود که وارد شو. پس با ناراحتی و اندوه می آید. وقتی نزدیک در می رسد،در بسته می شود. آن گاه در دیگری گشوده می شود و... پس این امر همچنان ادامه دارد تا اینکه برای او دری گشوده می شود و به او می گویند وارد شو، وارد شو. او (از ترس اینکه بار دیگر تمسخر شود) دیگر حرکت نمی کند.

نکته عبرت آمیز این است که کسانی که دیگران را مسخره می کنند، در دنیا خود گرفتار کیفر همان اعمال می شوند. برخوردهای تمسخرآمیز، صمیمیت و صداقت را از میان می برد و کدورت و کینه را جای گزین آن می سازد؛ زیرا هر کس، شخصیتی دارد و دوست ندارد به شخصیت او اهانت شود. اهانت به هر شکلی باشد، چه با رفتار و چه با زبان، ناپسند است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص: 51

نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قال لَهُ: یا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله اِنَّ رَبَّکَ یَقُولُ مَنْ اَهانَ عَبْدِیَ الْمُؤمِنَ فَقَدْ اسْتَقْبَلیِ بِالْمَحارَبَةِ.(1)

جبرئیل بر پیامبر وارد شد و عرض کرد: ای محمد صلی الله علیه و آله ! خدایت می فرماید: هر کس به بنده مؤمن من اهانت کند، با ستیز و جنگ به استقبال من آمده است.

در حدیثی دیگر پیامبر می فرماید: «أَذَلُّ النّاسِ مَنْ اَهانَ النّاسَ؛ ذلیل ترین مردم کسی است که به دیگران اهانت کند».(2)

زیاده روی در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور می سازد که به آسانی مهار نخواهد شد. بنابراین، برای داشتن زندگی باصفا و آرام، باید چشم پوشی در برابر خطای همسر و سرزنش نکردن او سرلوحه امور قرار گیرد.

این آموزه نبوی ریشه در آموزه قرآنی دارد. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیرًا مِنَ الظَّنِّ؛ ای ایمان آورندگان، از بسیاری از گمان ها بپرهیزید». (حجرات: 12)

گمان بد، زندگی را برای آدمی تلخ و وی را به نزدیک ترین یار و به ویژه به کسی که با او زیر یک سقف زندگی می کند، بی اعتماد می سازد. دغدغه های فکری، خاطر او را می آزارد و روزگار را بر خود و اطرافیانش سیاه می کند. برای اثبات درستی گمان خود، هر رفتاری را در دشمنی با خود تفسیر می کند. اطرافیانش را در محکمه خود، محکوم و حکم غیابی برایشان صادر و بی هیچ توضیحی مجازاتشان می کند. به راستی در این شرایط، چگونه می توان انتظار داشت آرامش و آسایش در کانون خانواده باقی بماند؟

بزرگان اخلاق گفته اند کسی که این فضیلت را نداشته باشد، در حقیقت از مردان به حساب نمی آید.(1) امام صادق علیه السلام می فرماید: غیرت، یکی از اوصاف خداوند است. «اِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَ تَعالی غَیُورٌ یُحِبُّ کُلَّ غَیُورٍ؛ خداوند غیور است و تمام غیرتمندان را دوست دارد».(2) و به سبب همین صفت و ویژگی است که زشتی های درونی و بیرونی را تحریم کرده است.(3)

همچنین در سخنی پرمعنا می فرماید:

اِنَّ اللَّهَ یَغارُ لِلْمُؤمِنِ فَلْیَغَرْ و مَنْ لا یَغارُ فَإِنّهُ مَنْکُوسُ الْقَلْبِ.(4)

خداوند برای مؤمن غیرت می ورزد. پس مؤمن نیز باید غیرت ورزد و هر کس غیرت نورزد، قلبش واژگون شده است.

رسول رحمت نیز می فرماید: «اِنَّ اللّه َ یُحِبُّ مِنْ عِبادِهِ الْغَیُورُ؛ به درستی که خداوند بندگان باغیرت خویش را دوست دارد».(5)

غیرت جنسی، نوعی نگهبان و محافظ است که خداوند برای مشخص ماندن و مختلط نشدن نسل ها در وجود بشر نهاده است.(6) به تعبیر دیگر، خداوند به مردان سلاح غیرت داده است تا از آلودگی نسل ها به فساد و انحراف و از آلودگی های جنسی جلوگیری کنند. البته زیاده روی در غیرت روا

ص: 55

نیست؛ چرا که به بدگمانی کشیده می شود. امام علی علیه السلام در نامه خود به امام حسن علیه السلام می نویسد:

اِیّاکَ و التَّغایُرَ فِی غَیْرِ مَوضِعِ غَیْرَةٍ فَاِنَّ ذلکَ یَدْعُوا الصَّحِیحةَ اِلی السَّقْمِ وَ الْبَرِیئَةَ الی الرَّیْبِ.(1)

از غیرت نابجا بپرهیز که این کار، درست کار را به نادرستی و پاک دامن را به بدگمانی خواهد کشاند.

انسان غیرتمند درباره وضعیت ظاهر و آراستگی ناموس خود در بیرون از منزل حساس است. نبی مکرم اسلام می فرماید:

أَلْمَرْأَةُ اِذا خَرَجَتْ مِنْ بابِ دارِها مُتَزَیِّنَةً مَتَعَطِّرَةً وَالزَّوْجُ بِذلِکَ راضٍ یُبْنی لِزَوْجِها بِکُلِّ قَدَمٍ بَیْتٌ فِی النّارِ.(2)

هنگامی که زنی آرایش کرده و معطر از در خانه خارج شود و شوهرش نیز به این کار راضی باشد، به ازای هر قدمی که بر می دارد، خانه ای در آتش برای شوهر بنا می شود.

امام علی علیه السلام در شماتت کسانی که در برابر نوامیس خود سهل انگاری می کردند، فرمود:

یا أَهْلَ الْعِراقِ نُبِّئْتُ أَنَّ نِساءَکم یُوافِینَ (یُدافِعْنَ) الرِّجالَ فِی الطَّرِیق، أَما تَسْتَحْیُونَ؟ وَ قالَ: لَعَنَ اللّه ُ مَنْ لایَغارُ.(3)

ای اهل عراق! باخبر شده ام که زن های شما در راه (کوچه و خیابان) با مردها دوستی می کنند (هنگام راه رفتن شانه به شانه یکدیگر می زنند) آیا حیا نمی کنید؟ و فرمود: خداوند لعنت کند کسی را که غیرت ندارد.

ص: 56

ثَلاثَةٌ لاتَمَسُّهُمُ النّارُ الْمَرْأَةُ الْمُطِیعَةُ لِزَوْجِها وَ الْمَرْئَةُ الصّابِرَةُ عَلی عُسْرِ زَوْجِها وَالْبّارُ لِوالِدَیْهِ.(1)

آتش جهنم به سه گروه نمی رسد: زنی که در برابر [خواسته های مشروع] شوهرش تسلیم باشد، زنی که در برابر تنگ دستی شوهرش صبور باشد و زنی که به پدر و مادر شوهر خود نیکی کند.

در نهج البلاغه نیز آمده است: «جِهادُ الْمَرْئَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ؛ جهاد زن، نیکو شوهرداری کردن است.»(2) در حقیقت شوهرداری مدبرانه و فرزندپروری شایسته، جزو وظایف خانه داری است. اهمیت خانه داری بدان حد است که پاداش آن، پاداش جهاد در راه خدا بیان شده است. امام باقر علیه السلام می فرماید: «فاطمه علیهاالسلام کارهای داخلی را بر عهده داشت و امیرمؤمنان، علی علیه السلام کارهای بیرون خانه را انجام می داد.»(3) در روایتی ارزنده از نبی مکرم اسلام آمده است:

حَقُّ الرَّجُلِ عَلَی الْمَرْئَةِ اِنارَةُ السِّراجِ وَ اِصْلاحُ الطَّعامِ وَ أَنْ تَسْتَقْبِلَهُ عِنْدَ بابِ بَیْتِها فَتَرَحَّبَ بِهِ وَ أَنْ تُقَدِّمَ اِلَیْهِ الطَّشْتَ وَالْمِنْدِیلَ وَ أَنْ تُؤَضِّئَهُ وَ اَنْ لاتَمْنَعَهُ نَفْسَها اِلاّ مِنْ عِلَّةٍ.(4)

حق شوهر بر زن آن است که خانه را روشن نگاه دارد، غذا فراهم کند،از شوهر استقبال کند و به او خوش آمد گوید و فورا آب و حوله برای شست وشوی سر و روی او مهیا سازد و خود را بدون عذر موجه از دسترس وی دور ندارد.

ص: 58

شایسته نیست که زن در برابر خدماتی که در منزل شوهر انجام می دهد منّتی بگذارد؛ چرا که پاداش آن را از پروردگار خود دریافت می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَیُّمَا امْرَأَةٍ رَفَعَتْ مِنْ بَیْتِ زَوْجِها شَیْئا مِنَ مَوْضِعٍ اِلی مَوْضِعٍ تُرِیدُ بِهِ صَلاحا نَظَرَ اللّه ُ إِلَیْها وَمَنْ نَظَرَ اللّه ُ اِلَیْهِ لَمْ یُعَذِّبْهُ.(1)

هر زنی در خانه شوهرش چیزی را از جایی بردارد و در جای دیگر بگذارد تا کاری را سامان دهد، خداوند متعالی به آن زن توجه می کند و هر کس مورد توجه خدا قرار گیرد، عذاب نمی شود.

همچنین از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود:

مامِنِ امْرَأةٍ تَسْقی زَوْجَها شَرْبَةً مِنْ ماءٍ اِلاّ کانَ خَیْرا لَها مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ صِیامِ نَهارِها وَ قِیامِ لَیْلِها.(2)

پاداش زنی که شوهر خود را با شربت آب سیراب سازد، بالاتر از پاداش عبادت یک سال است که روزها روزه بدارد و شب ها شب زنده داری کند.

بنابراین، زنی که به اصلاح امور خانه همسرش می پردازد و به شوهرش خدمت می کند، پاداشی همچون پاداش به جا آوردن عبادت های واجب و مستحب را برای خود ذخیره می کند.

خانواده هدیه دهد. امام صادق علیه السلام در خصوص وظایف شوهر در برابر همسر خویش می فرماید:

در ارتباط زناشویی، مرد باید سه ویژگی داشته باشد: مدارا و خوش رفتاری با زن، تا محبت و علاقه اش را جلب کند... .(1) از امام صادق علیه السلام درباره حسن خلق پرسیدند، فرمود: «تُلِینُ جانِبَکَ وتُطِیبُ کَلامَکَ وَ تَلْقی أَخاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ؛ رفتارت را ملایم کن، کلامت را پاکیزه ساز و از برادرت با گشاده رویی استقبال کن.»(2) امام حسن علیه السلام در سخنی می فرماید: «اِنَّ أَحْسَنِ الْحَسَنِ الْخُلُقُ الْحَسَنِ؛ بهترین و نیکوترین زیبایی ها، حُسن خلق است».(3)

هر رفتار و سخنی که مورد پسند خداوند باشد، شایسته و نیک و با طبع انسان نیز سازگار است. در برابر حسن خلق، بدخلقی قرار دارد که طبع انسان از آن متنفر و گریزان است. حسن خلق، زندگی را برای اعضای خانواده شیرین و رویارویی با سختی ها را آسان می سازد. رسول گرامی اسلام فرمود:

اِذا أَرادَاللّه ُ بِأَهْلِ بَیْتٍ خَیْرا رَزَقَهُمُ الرِّفّقَ فِی الْمَعِیشَةِ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ.(4)

هرگاه خداوند بخواهد به خانواده ای خیر برساند، گذران زندگی را بر آنان آسان می کند و اخلاق نیکو به آنان می دهد.

امام علی علیه السلام یکی از نشانه های خوش رفتاری را چنین بیان می دارد:

اِذا دَخَلَ أَحَدُکُمْ مَنْزِلَهُ فَلْیُسَلِّمْ عَلی أَهْلِهِ، یَقُولُ: السَّلامُ عَلَیْکُمْ.(5)

هرگاه یکی از شما به منزل خود وارد می شود، به خانواده اش سلام کند و بگوید: سلام و درود بر شما (اهل خانه).

ص: 60

در آموزه های دینی نیز سفارش شده است که در دعاهای خود، خوش رفتاری با خانواده را از خدا بخواهید:

وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ تَدْعُوَ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ عَلَی التَّکْرارِ... وَ أَصْلِحْنِی لِنَفْسِی وَ أَصْلِحْنِی لِأَهْلِی.(1)

مستحب است بعد از هر نماز دو رکعتی مکرر دعا کنید که: ... خدایا! مرا برای خود و خانواده ام اصلاح کن.

همان گونه که مردها دوست دارند زن خود را زینت شده ببینند، زن ها نیز دوست دارند شوهر خود را آراسته ببینند.

همچنین در روایتی آمده است:

دَخَلَ قَوْمٌ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیْهِ فَرَأَوْهُ مُخْتَضِبا، فَسَأَلُوهُ فَقالَ: اِنِّی رَجُلٌ أُحِبُّ النِّساءَ فَأَنَا أَتَصَبَّغُ لَهُنَّ.(1)

گروهی نزد امام باقر علیه السلام آمدند و دیدند که ایشان خضاب کرده است (موی سر خود را رنگ کرده است). از آن حضرت در این مورد پرسیدند، فرمود: من مردی هستم که زنان (همسرانم) را دوست دارم و برای ایشان، خود را آراسته می کنم.

حسن زیّات می گوید: روزی همراه با دوستم نزد امام باقر علیه السلام رفتیم. آن حضرت در اتاقی آراسته نشسته بود، در حالی که لباسی خوش رنگ بر تن داشت و ریش خود را کوتاه کرده و سورمه کشیده بود. ما از آن حضرت چند سؤال کردیم و پس از شنیدن پاسخ ها برخاستیم. حضرت فرمود: «حسن، فردا با دوستت نزد من بیا.» فردای آن روز که نزد ایشان رفتیم، در اتاقی بسیار ساده نشسته بود که تنها حصیری در آن دیده می شد و خود نیز لباسی خشن بر تن داشت. پس به دوست من رو کرد و فرمود: «دیروز که شما نزد من آمدید، من در اتاق همسرم بودم. دیروز، روز او بود و اتاقو وسایل درون آن نیز متعلق به او بود، من نیز خود را برای او آراسته بودم؛ زیرا بر من لازم است همان گونه که او خود را برای من آرایش می کند، من نیز خود را برای او بیارایم. پس گمان خطا مکن.» دوست من

ص: 62

عرض کرد: قربانت گردم! به خدا سوگند در ذهنم تصور خطایی ایجاد شده بود، ولی اکنون خداوند آن تصور را از میان برد و دانستم که حق در کلام شماست.(1)

از سیره پیشوایان دیگر نیز، چنین شیوه هایی را نقل کرده اند، چنان که ذروان مدائنی می گوید: بر امام رضا علیه السلام وارد شدم، اتفاقا ایشان مشغول خضاب کردن بود. گفتم: فدایت شوم، شما خضاب کرده اید؟ فرمود: «بله، خضاب کردن پاداش بسیاری دارد، آیا نمی دانی که آراستن ظاهر، بر عفت و پاک دامنی زنان می افزاید؟ آیا برای تو خوشایند است که وقتی ناآراسته بر همسرت وارد می شوی او را چون خود، بدون آمادگی و ناآراسته ببینی؟» گفتم: نه. فرمود: «دلیل [کار من] همین است».(2)

یکی از صفات زن خوب نیز، زینت کردن برای شوهر است. در حدیثی از نبی مکرم آمده است:

خَیْرُ نِسائِکُمُ الْمُتَبَرَّجَةُ مَعَ زَوْجِها، أَلْحَصانُ عَنْ غَیْرِهِ.(3)

بهترین زنان شما کسی است که برای شوهرش زینت کند؛ اما در برابر دیگران خود را بپوشاند.

البته آراستگی زن، باید در محدوده درون خانه و حریم شخصی و اختصاصی خانواده باشد، چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به این امر سفارش فرموده است:

أَیُّمَا اِمْرَأَةٍ تُطِیبَتْ لِغَیْرِ زَوْجِها لَمْ تُقْبَلْ مِنْها صَلاةٌ حَتّی تَغْتَسِلَ مِنْ طِیبِ ها... .

ص: 63

هر زنی که خود را برای غیرشوهر خوش بو سازد و زینت بخشد، نمازی از او پذیرفته نیست تا زمانی که آن بوی عطر و زینت را با شستن از خود دور کند.

آن حضرت در سفارش به دختر خود، فاطمه زهرا علیهاالسلام می فرماید:

یا فاطِمَةُ ما مِنِ امْرأَةٍ تَزَیَّنَتْ حُسْنَهُ وَ خَرجَتْ مِنْ بَیْتِها بِأَحْسَنِ مَلْبُوسٍ حَتّی یَنْظُرَ اِلَیْهَا النّاسُ اِلاّ لَعَنَها مَلائِکةُ السَّمواتِ والْأَرضِینَ و کانَتْ فِی غَضَبَ اللّه ِ حَتّی تَمُوتَ وَ یُؤْمَرُ بِهَا النّارُ.(1)

دخترم! هر زنی که خود را به زینتی بیاراید یا با بهترین لباسش از خانه بیرون رود تا مردم او را نگاه کنند، فرشتگان آسمان ها و زمین او را لعنت می کنند و او پیوسته در غضب خداوند است تا اینکه بمیرد و او را به آتش اندازند.

پیامبر رحمت در روایتی دیگر فرمود:

بهترین زنان شما کسی است که فرزندآور، مهربان و پوشیده و عفیفه باشد و در میان خانواده، عزیز و سنگین، ولی در برابر شوهرش مطیع باشد. خود را برای شوهر بیاراید و در مقابل بیگانه خود را حفظ کند.(2)

ایمان شمرده است. خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛ خداوند توبه کاران و کسانی را که به طهارت و پاکیزگی توجه می کنند، دوست می دارد». (بقره: 222)

از مظاهر رعایت بهداشت، مسواک زدن است که در اسلام سفارش زیادی به آن شده است. رسول رحمت می فرماید:

لَوْلا اَنْ اَشُقَّ عَلی اُمّتِی لاَمَرْتُهُم بِالسِّواکِ عِنْدَ کُلِّ صَلاةٍ.(1)

اگر بر امت من مشکل نبود، به آنها امر می کردم هنگام هر نماز مسواک کنند.

در روایتی دیگر، از سیره رسول الله صلی الله علیه و آله آمده است: «اِنَّهُ لایَنامُ اِلاّ والسِّواکُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَاِذا نَهَضَ بَدَأَ بِالِّسواکِ؛ آن حضرت نمی خوابید مگر اینکه مسواکی بالای سرش بود که وقتی برخاست مسواک بزند».(2)

زن و مرد باید هر دو به نظافت اهمیت بدهند و بهداشت را رعایت کنند. بی توجهی به این مسائل، سبب ایجاد دل مردگی و پژمردگی روح و جسم می شود. امام علی علیه السلام در تأیید این مطلب می فرماید:

أَلنَّظِیفُ مِنَ الثِّیابِ یُذْهِبُ الْهَمَّ والْحَزَنَ وهُوَ طَهُورٌ للِصَّلاةِ.(3)

نظافت و زدودن آلودگی از لباس، غم و اندوه را از بین می برد و آن طهارت برای نماز است.

جابربن عبدالله یکی از یاران رسول اللّه صلی الله علیه و آله می گوید:

ص: 65

أَتانا رسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله فَرَای رَجُلاً شَعِثا قَدْ تَفَرَّقَ شَعْرَهُ فَقالَ: أَما کان یَجِدُ هذا ما یُسکِّنُ بِهِ شَعْرَهُ وَ رای رَجُلاً آخَرَ وَ عَلَیْهِ ثِیابٌ وَسِخَةٌ فَقالَ: أَما کانَ هذا یَجِدُ ماءً یَغْسِلُ به ثَوْبَةُ... .(1)

پیامبر نزد ما آمد و مردی را دید که پژمرده و ژولیده مو بود. فرمود: آیا این مرد چیزی نیافته که موهایش را تمیز کند و شانه بزند؟ و مرد دیگری را دید که لباسش چرک و کثیف بود. فرمود: آیا این مرد آبی نیافته که لباسش را بشوید.

آلودگی های ظاهری بدن و محیط، از شخصیت و موقعیت اجتماعی انسان می کاهد و سبب دوری دیگران از او می شود.

ملعون است، ملعون، زنی که شوهر خود را بیازارد و او را اندوهگین سازد و خوش بخت است، خوش بخت، زنی که شوهرش را اکرام کند و او را نیازارد و در همه احوال مطیع او باشد.

پایین می آورد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «خوش بخت است، خوش بخت زنی که به شوهر خود احترام می کند».(1)

وظیفه انسانی نیز حکم می کند که انسان در تقویت عشق و احترام به همسر خود کوتاهی نکند. اگر زن یا مرد، محبت خود را از یکدیگر دریغ کنند، رفته رفته سبب افسردگی و دل سردی می شود. بدین ترتیب، همان طور که وقتی گلی آب نخورد پژمرده می شود و بر اثر این بی مهری به اندک نسیمی که از جای دیگر به او برسد، بدان سو گرایش می یابد، زندگی مشترک نیز دچار چنین آسیبی می شود. امام صادق علیه السلام از قول پدر بزرگوار خود می فرماید:

مَنِ اتَّخَذَ امْرَأَةً فَلْیُکْرِمْها فَاِنَّمَا امْرَأَةُ أَحْدِکُمْ لُعْبَتَهُ فَمَنِ اتَّخَذَها فَلایُضَیِّعْها.(2)

هر که زن می گیرد، باید او را تکریم کند. همانا زن هر کس، عامل خوشی اوست، پس نباید او را (با بی حرمتی) ضایع کند.

اَیُّمَا اِمْرَأَةٍ اَدْخَلَتْ عَلی زَوْجِها فِی اَمْرِ النَّفَقَةِ وَکَلَّفَتْهُ مالایُطِیقُ، لایَقْبَلُ اللّهُ مِنْها صَرْفاً وَ لاعَدْلاً اِلاّ أَنْ تَتُوبَ وَتَرْجِعَ وَتَطْلُبَ مِنْهُ طاقَتَهُ.(1)

هر زنی که بیش از اندازه خرجی منزل، به شوهر خویش تحمیل کند که او از عهده آن برنیاید، خداوند متعالی هیچ یک از نیک های او رانمی پذیرد مگر آنکه توبه کند و از شیوه خود برگردد و به اندازه توان شوهر از وی بطلبد.

مرد نیز نباید بیش از توان همسر خویش از او توقع انجام کار داشته باشد؛ با توجه به اینکه زن به لحاظ شرعی مسئولیتی در برابر بیشتر کارهای خانه ندارد و آنها را به لحاظ اخلاقی و استحکام زندگی خانوادگی انجام می دهد.

به هر حال باید مراقب بود که زندگی مشترک به دلیل بعضی خواسته های نامعقول دچار تزلزل نشود؛ زیرا ارزش خانواده بیشتر از این مسائل کوچک است. اگر زوجین همه دنیا را داشته باشند، ولی آنها را به قیمت کدورت قلبی و آزردگی همسر به دست آورده باشند، هیچ ارزشی ندارد. زن و شوهر مانند سکان داران کشتی اند که ناسازگاری شان، این کشتی را به ساحل مقصود نخواهد رساند.

لَوْ اَنَّ جَمیعَ ما فی الْأَرْضِ ما مِنْ ذَهَبٍ و فِضَّةٍ حَمَلَتْهُ الْمَرْأَةُ اِلی بَیْتِ زَوْجِها ثُمَّ ضَرَبَتْ عَلی رَأسِ زَوْجِها یَوْما مِنَ الْأَیّامِ، تَقُولُ: مَنْ اَنْتَ اِنّمَا الْمالُ مالِی حَبِطَ عَمَلُها وَلَوْ کانَتْ مِنْ اَعْبَدِ النّاسِ اِلاّ أَنْ تَتُوبَ وَتَرْجِعَ وتَعْتَذِرَ اِلی زَوْجِها.(1)

اگر زنی تمام طلاها و نقره ها را به خانه شوهر خود ببرد، آن گاه روزی بر سرش منت گذارد و بگوید: تو چه کاره ای؟ مال از آن من است، عمل وی نابود می گردد، گرچه عابدترین مردم باشد؛ مگر اینکه توبه کند و از کار خود بازگردد و از شوهر خود عذر بخواهد.

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید: «اَلْمَنُّ یَهْدِمُ الصَّنِیعَةَ؛ منت گذاری، نیکوکاری را تباه می سازد.»(2) کار خالصانه و بی منت، به زندگی مشترک شیرینی می بخشد و در پیشگاه خداوند نیز ارزشمند و مستحق پاداش است. بنابراین، انسانی که با ریاکاری و منت گذاری، ارزش کار خود را از بین برده است، نباید انتظار پاداش داشته باشد. رسول کرامت می فرماید: «لایَدْخُلُ الْجَنَّةَ خَبٌّ ولامَنّانٌ وَلابَخِیلٌ؛ هیچ منت گذار و بخیلی وارد بهشت نمی شود».(3)

شایسته تر آن است که برای حفظ کیان خانواده، در این موارد نیز شکیبایی پیشه کنند. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

مَنْ صَبَرَتْ عَلی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِها أَعْطاها مِثْلَ ثَوابِ آسِیَةَ بِنْتِ مُزاحِمٍ.(1)

هر زنی در برابر بداخلاقی شوهر بردباری کند، خداوند متعالی پاداشی همچون پاداش آسیه دختر مزاحم (همسر فرعون) را به وی می دهد.

آن حضرت در روایتی دیگر می فرماید:

ثَلاثَةٌ لاتَمَسُّهُمُ النّارُ الْمَرأَةُ الْمُطِیعَةُ لِزَوْجِها وَالْمَرْئَةُ الصّابِرَةُ عَلی عُسْرِ زَوْجِها وَالْبّارُّ لِوالِدَیْهِ.(2)

سه گروه را به جهنم نمی برند: زنی که در برابر خواسته های مشروع شوهرش تسلیم باشد، زنی که در برابر تنگ دستی های زندگی شوهر، صبور باشد و زنی که به پدر و مادر شوهر خود نیکی کند.

ایشان همچنین رابطه ایمان و صبر را چنین بیان می کند: «أَلاِیمانُ نِصْفانِ نِصْفٌ فِی الصَّبْرِ وَنِصْفٌ فِی الشُّکْرِ؛(3) نصف ایمان بردباری است و نصف دیگرش شکر.»(4) نیز می فرماید: «بردباری در دنیا و آخرت، بزرگواری است».

آغازگر فاصله در زندگی مشترک، سبب افزایش ناراحتی ها و غیرمنطقی ترین راه برای حل مشکل است. در چنین موقعیت هایی این سخن و توصیه رسول خدا صلی الله علیه و آله را از یاد نبریم که فرمود:

أَیُّما مُسْلِمَیْنَ تَهاجَرَ اَفَمَکَثا ثَلاثا لایَصْطَلِحانِ اِلاّ کانا خارِجَیْنِ مِنَ الاْءِسْلامِ.(1)

اگر دو نفر مسلمان سه روز با یکدیگر قهر کنند و در این مدت آشتی نکنند، از اسلام بیرون می روند.

گاهی بانوی خانه می پندارد که با قهر طولانی می تواند حرف خود را به کرسی بنشاند یا شوهر خود را متقاعد سازد که خواسته او را برآورد، ولی چه بسا چنین برخوردهایی نتایج عکس بدهد و برخلاف انتظار او هیچ گاه شوهر نزد وی نرود و ناخواسته سبب متلاشی شدن کانون خانواده شود. در روایات اسلامی نیز این رویه به شدت نکوهش شده است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

سَمِعْتُ عَنْ رَسُولِ اللّه ِ یَقُولُ: أَیُّمَا امْرَأَةٍ هَجَرَتْ زَوْجَها وَ هِیَ ظالِمَةٌ حُشِرَتْ یَوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ اِلاّ اَنْ تَتُوبَ و تَرْجِعَ.(2)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: هر زنی با شوهر خود به ناحق قهر کند، در روز قیامت با فرعون و قارون در آخرین طبقه آتش جهنم محشور می شود، مگر آنکه توبه کند و بازگردد.

ص: 72

را تقویت می کند. انسان پیمان شکن هیچ گاه نمی تواند شخصیتی متعالی داشته باشد. خیانت در هرشکل، آغاز سقوط به پرتگاه انحراف های اخلاقی است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اِیّاکَ وَالْخِیانَةَ فَاِنَّها شَرُّ مَعْصِیَةِ وَ اِنّ الْخائِنَ لَمُعَذَّبٌ بِالنّارِ عَلی خِیانَتِهِ اِذا ظَهَرَتِ الْخِیاناتُ ارْتَفَعَتِ الْبَرَکاتُ.(1)

از خیانت بپرهیز که بدترین گناه است و خائن به خاطر خیانتش همیشه در عذاب و آتش است. خیانت، برکت ها را از بین می برد.

بنابراین از خطرناک ترین وسوسه های شیطان که کانون خانواده را متلاشی می سازد، خیانت زوجین به یکدیگر است. در این میان، زن وفادار و صالح، بهترین و مؤثرترین نقش را می تواند در پاسداری از اینحریم پاک داشته باشد. حضرت امام صادق علیه السلام چه نیکو فرمود:

چیزی برای انسان پرفایده تر از زن صالحه نیست؛ زنی که وقتی انسان به او نگاه کند، خوش حال شود. وقتی چیزی از او بخواهد، اطاعت کند و زمانی که خود در منزل نیست، اموال او را حفظ کند.(2)

دور از دغدغه و ایجاد دلهره، خانواده اش را بدون تنش اداره کند. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

اِنَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ مِنْ سُوءِ خُلُقِهِ اَسْفَلَ دَرَکِ جَهَنَّمَ سُوءُ الْخُلُقِ ذَنْبٌ لایُغْفَرُ، ألْخُلُقُ السَّیّیُ یُفْسِدُ العَمَلَ کَما یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ.(1)

بدخلقی، انسان را به بدترین مکان جهنم پرتاب می کند و گناهی نابخشودنی است. همان طور که سرکه عسل را فاسد می کند، بدخلقی نیز عمل و کارهای خوب انسان را نابود می سازد.

بدخلقی و بدزبانی، زندگی را تیره می سازد، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

ثَلاثَةٌ تُکَدِّرُ الْعَیْشَ؛ السُّلْطانُ الْجائِرُ وَالْجارُ السُّوءُ وَالْمَرْأَةُ الْبَذِیَّهُ.(2)

سه چیز زندگی را تیره و تار می کند: سلطان ستم گر، همسایه بد، زنبددهان و فحاش.

همچنین می فرماید:

شومی و بدی در سه چیز است، یکی از آنها زنی است که مهریه اش زیاد باشد و با شوهرش بدرفتاری کند.(3)

پیامبر گرامی اسلام در روایتی فرمود:

ثَلاثَةٌ هُنَّ أُمُّ الْفَواقِرِ... وَ زَوْجَةٌ إِنْ شَهِدْتَ لَمْ تَقَرَّ عَیْنُکَ بِها وَ اِنْ غِبْتَ لَمْ تَطْمَئِنَّ اِلَیْها.(4)

ص: 75

سه چیز از بلایای بزرگ و کمرشکن به شمار می آید، از جمله همسری که چون او را ببینی، مایه فرح و شادمانی ات نگردد و در زمان غیبتت نتوانی به او اعتماد کنی.

آن حضرت، با تشویق خانواده ها به تحمل و بردباری در برابر بدخلقی ها می فرماید:

وَمَنْ صَبَرَ عَلی سُوءِ خُلُقِ امْرَأَتِهِ احْتِسابا أَعْطاهُ اللّه ُ تَعالی بِکُلِّ مَرَّةٍ یَصْبِرُ عَلَیْها مِنَ الثَوابِ مِثْلَ ما أَعْطی أَیُّوبَ علیه السلام عَلی بَلائِهِ فَکان عَلَیْها مِنَ الْوِزْرِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ مِثْلُ رَمْلِ عالِجٍ، فَاِنْ ماتَ قَبْلَ أَنْ تُعِینَهُ وَ قَبْلَ أَنْ یَرْضی عَنْها، حُشِرَتْ یَوْمَ الْقِیامَةِ مَنْکُوسَةً مَعَ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ.(1)

کسی که بر بداخلاقی زنش صبر کند، خداوند متعالی پاداشی همچون پاداش صبر ایوب علیه السلام بر بلایش به او عطا می کند و گناهان آن زن در هر روز و شب مانند جمع شدن شن، انباشته می گردد و اگر پیش از آنکه بامرد هم دلی کند و او را راضی سازد، بمیرد، در روز قیامت همراه با منافقان، در حالی که واژگون است محشور و به پایین ترین درجه جهنم روانه می شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَنْقَصُ النّاسِ عَقْلاً مَنْ ظَلَمَ دُونَهُ وَلَمْ یَصْفَحْ عَمَّنِ إِعتَذَر اِلَیْهِ.(1)

سفیه ترین مردم، کسی است که به زیر دست خود ستم کند و عذرخواهی [مردم] را نپذیرد.

امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «أَعْظَمُ الْوِزْرِ مَنْعُ قَبُولِ الْعُذْرِ؛ بزرگ ترین گناه قبول نکردن عذر است.»(2) بنابراین در کنار عذرخواهی که وظیفه هر انسان خطاکاری است، طرف مقابل نیز باید عذرپذیر باشد تا زندگی مشترک ادامه یابد.

جز طلاق نخواهد داشت. رسول گرامی اسلام می فرماید: «اِنَّ اللّه َ یُبغِضُ الطَّلاقَ؛ خداوند از طلاق خشمگین می شود.»(1) همچنین می فرماید:

ما مِنْ شَیعْ ءٍ اَبْغَضُ اِلَی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ بَیْتٍ یُخْرَبُ فِی اِلْاسْلامِ بِالْفُرْقَةِ، اِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ اِنَّما وَکَّدَ فِی الطَّلاقِ وَ کَرَّرَ الْقُوْلَ فِیهِ مِنْ بَغْضِهِ الْفُرْقَةَ.(2)

در اسلام هیچ چیز نزد خدا منفورتر از بنیانی که به واسطه جدایی ویران شود، نیست. همانا خداوند بارها و بارها نفرت خود را از طلاق مطرح کرده است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که:

بَلَغَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبا أَیُّوبَ یُرِیدُ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ: فَقالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : اِنَّ طَلاقَ أُمِّ أَیُّوبَ لَحُوبٌ اَیْ اِثْمٌ.(3)

پیامبر خبردار شد که ابا ایوب می خواهد همسر خود را بدون آنکه خطایی کرده باشد، طلاق دهد. آن حضرت فرمود: همانا طلاق آن زن گناه است.

از سوی دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

أَیُّمَا امْرَأَةٍ سَأَلَتْ زَوْجَهَا الطَّلاقَ مِنْ غَیْرِ ما بَأْسَ فَحرامٌ عَلَیْها رائِحَةُ الْجَنَّةِ.(4)

زنی که بی دلیل از شوهر خود تقاضای طلاق کند، بوی بهشت بر او حرام است.

امام باقر علیه السلام نیز روایت می کند رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را دید و از او پرسید: ازدواج کرده ای؟ گفت: آری. پس از آن پرسید: با زنت چه کردی؟ [رفتارت با او چگونه است؟] گفت: طلاقش دادم. سؤال فرمود: بدون جهت؟ گفت: آری. حضرت فرمود: خداوند خشم می گیرد و لعنت می کند هر مرد و

ص: 78

زنی را که ذواق باشند و وسیله ناراحتی و ملال خاطر یکدیگر را به وسیله جدایی فراهم کنند.(1)

دنیا و آخرت را نصیب والدین خود می کند. بنابراین، کوتاهی در این امر جایز نیست. امام صادق علیه السلام نقل می کند:

اِنَّ فُلانا رَجُلٌ سَمّاهُ قالَ: اِنِّی کُنْتُ زاهِدا فِی الْوَلَدِ حَتّی وَقَفْتُ بِعَرَفَةَ فَاِذا اِلی جَنْبِی غُلامٌ شابٌّ یَدْعُو وَ یَبْکِی وَ یَقُولُ: یارَبِّ والِدَیَّ والِدَیَّ فَرَغَّبَنِی فِی الْوَلَدِ حِینَ سَمِعْتُ ذلِکَ.(1)

مردی گفت: من از اینکه صاحب فرزند شوم، جلوگیری می کردم تا اینکه در عرفات جوانی را دیدم که دعا می کرد و با گریه می گفت: «خدایا! پدر و مادرم، پدر و مادرم» پس از مشاهده این صحنه آرزو کردم فرزندی داشته باشم.

البته بر جنسیت، یعنی پسر یا دختر بودن فرزند، نباید اصرار داشت؛زیرا هر دو در پیشگاه خداوند منزلت و جایگاه ویژه خود را دارند. یحیی بن زکریا به امام هادی علیه السلام (در نامه ای) نوشت که همسرم حامله است، دعا بفرمایید خدا پسری به من عطا کند. حضرت در پاسخ نوشت: چه بسا دختر از پسر بهتر باشد. اتفاقا فرزندش دختر بود.(2)

امام سجاد علیه السلام می فرماید: «مِنْ سَعادَةِ الرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ لَهُ وُلْدٌ یَسْتَعِینُ بِهِمْ؛ از سعادت مرد آن است که فرزندانی داشته باشد تا از آنها یاری جوید.»(3) همچنین رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «اَیُّما امْرَأَةٍ قَدَّمَتْ ثَلاثَةَ اَوْلادٍ فَهُمْ حِجابٌ یَسْتُرونَه مِنَ النّارِ؛ زنی که سه فرزند داشته باشد، آنها برایش حجابی می شوند که او را از آتش می پوشانند».(4)

ص: 80

باشند نیز چنین است». سؤال شد: اگر یکی بودند چه؟ حضرت فرمود: «حتی اگر یک دختر یا خواهر باشد».(1)

نقل شده است که روزی علی علیه السلام محزون نشسته بود. چون دلیل حزن آن حضرت را پرسیدند، فرمود: «هفت روز است برای ما مهمان نیامده است».(1)

از مهمان باید به هر صورت ممکن پذیرایی کرد. امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِذا دَخَلَ عَلَیْکَ اَخُوکَ فَاَعْرِضْ عَلَیْهِ الطَّعامَ فَاِذْ لَمْ یَأْکُلْ فَأَعْرِضْ عَلَیْهِ الْماءَ فَاِنْ لَمْ یَشْرِبْ فَأَعْرِضْ عَلَیْهِ الْوُضُوءَ.(2)

هنگامی که برادرت بر تو وارد شد، برایش غذا بیاور. اگر نخورد، آببیاور و اگر نخورد، امکانات وضو گرفتنش را فراهم ساز.

برکت زندگی، در آمدن مهمان و پذیرایی از اوست. پیامبرخاتم صلی الله علیه و آله در کلامی ارزشمند می فرماید: «کُلُّ بَیْتٍ لایُدْخَلُ فِیهِ الضَّیْفُ لاتُدْخِلُهُ المَلائِکَةُ؛ در هر خانه که مهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان نیز داخل نمی شوند».(3)

مهمان داری افزون بر پاداشی که در آخرت برای میزبان دارد، در افزایش صفا و صمیمیت میان مؤمنان نیز نقش بسزایی ایفا می کند. از این رو، پیشوایان معصوم علیهم السلام گاه در دیدار با مؤمنان از این مهم پرس وجو می کردند. یکی از یاران امام صادق علیه السلام می گوید: حضرت به من فرمود: آیا برادرانت را دوست می داری؟ گفتم: بلی. فرمود: به نیازمندان ایشان سودی می رسانی؟ گفتم: آری! پس فرمود:

أَما اَنَّهُ یَحِقُّ عَلَیْکَ أَنْ تُحِبَّ مَنْ یُحِبُّ اللّهُ أَما وَاللّهِ لا تَنْفَعُ مِنْهُمْ أَحدَا حَتّی تُحِبَّهُ.

ص: 83

بر تو سزاوار است کسی را که خدا دوست می دارد، دوست بداری. به خدا سوگند تا فردی از آنها را دوست نداشته باشی، سودی به او نمی رسانی.

سپس پرسید: آیا آنها را به منزلت دعوت می کنی؟ به این پرسش امام علیه السلام نیز پاسخ مثبت دادم و گفتم: من غذا نمی خورم، مگر اینکه با من دو یا سه نفر یا بیشتر غذا بخورند.(1)

امام علی علیه السلام می فرماید: «لَذَّةُ الْکِرامِ فیِ اْلإِطْعامِ وَ لَذَّهُ اللِّئامِ فِی الطَّعامِ؛ لذتبزرگواران در خوراندن است و لذّت فرومایگان در خوراک».(2)

از آنچه گذشت در می یابیم که مهمان داری از ثمره های درخت سخاوت است و در ایجاد مودت و دوستی میان مؤمنان و ارتقای روحی و معنوی مهمان نواز، اثر فراوانی دارد.

مؤمن از برادرش رودربایستی ندارد. نمی دانم کدام عجیب تر است؟ آن که برادرش را وا می دارد تا وقتی بر او وارد شد برایش به زحمت افتد یا آن که به خاطر برادر (میهمانش) خود را به رنج می افکند؟

شایسته است، میزبان با روی گشاده به استقبال مهمان برود. در طول مهمانی با سخنانی خوش او را مسرور سازد. وسایل آسایش و راحتی وی را آن گونه که رسم است، فراهم آورد. مهمان را به کار نگیرد. رفتاری نکند که مهمان احساس مزاحمت کند. در بهداشت و پاکیزگی غذا، ظرف ها و محل پذیرایی از مهمان دقت کند. در فراهم کردن اسباب بازگشت او شتاب نورزد، ولی اگر خودش تصمیم به رفتن گرفت، بدرقه اش کند.

رسول گرامی اسلام فرمود:

مِنْ حَقِّ الضَّیْفِ أَنْ تَمْشِیَ مَعَهُ فَتُخْرِجَهُ مِنْ حَرِیمِکَ إِلَی الْبابِ.(1)

از جمله حقوق مهمان این است که همراه او بروی و تا درِ خانه ات او را بدرقه کنی.

همچنین میزبان باید با مهمان غذا بخورد. برای پذیرایی، غذای کافی و مناسب فراهم آورد. پیش از مهمان شروع به خوردن غذا کند و پس از او از آن دست بکشد.

خداوند فرمان داده است که بندگانش از او و پدر و مادرشان شکرگزاری کنند. پس کسی که پدر و مادرش را سپاس نگوید، از خدا هم سپاس گزاری نکرده است.(1)

استواری و قوام جامعه در گرو پیوند محکم خانواده است و استواری خانواده نیز در سایه احترام به پدر و مادر به دست می آید. خانواده ای که در آن وجود پدر و به ویژه مادر نادیده گرفته شود، از زحمات آنها سپاس گزاری نشود، نقش پدر و مادر کم رنگ گردد، به آنها بی احترامی شود و هنگام بیماری و پیری به شایستگی پرستاری نشوند، متزلزل و سست بنیان خواهد شد و این همان بلایی است که امروز دنیای غرب گرفتار آن شده است. نهاد خانواده در غرب، متلاشی شده، روابط عاطفیاز بین رفته و معاشرت های فامیلی بی معنا شده و واژه پدر و مادر، مفهوم و جایگاه خود را از دست داده است.

امام صادق علیه السلام روایت می کند که مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و از نیکی به پدر و مادر پرسید. حضرت سه بار فرمود به مادرت نیکی کن! سپس سه بار فرمود به پدرت نیکی کن!(2) و بدین سان نیکی به مادر را مقدّم داشت.

گذشته ارج نهیم و با نگاه تند و سخنان درشت دلشان را نیازاریم که خدا و پیامبر درباره آنها سفارش ها کرده اند.

در قرآن، سفارش به قدردانی و سپاس از پدر و مادر و احترام و اکرام آنها در کنار عبادت خدا آورده شده و بی احترامی به هر کدام، کیفر دنیوی و اخروی دارد. در زندگی ماشینی امروز و در فرهنگ تهی از عاطفه و انسانیت غرب زدگان، والدین، به خانه سالمندان سپرده می شوند؛ خانه ای که افرادی هم درد و رنجور در آن گرد آمده اند و به گذشته مشقت بار و آینده مبهم خود می اندیشند. آنان بر بی توجهی فرزندان خویش تأسف می خورند، تمامی آرزوهای خود را نقش بر آب می بینند و چه بسا بر اثر بی مهری فرزندان، به افسردگی و بیماری های روانی مبتلا می شوند. حقیقت آن است که بیشتر فرزندان برای راحتی خود و نه از سر توجه و دل سوزی به والدینشان، آنها را از خانه می رانند و به خانه سالمندان می سپارند. در آسایشگاه سالمندان، به لحاظ مادی به آنان رسیدگیمی شود، ولی به لحاظ روحی و روانی در عذابند. آنها آرزو می کنند روز و شب را در کنار فرزندان و نوادگان باشند. پس بیاییم بیش از گذشته قدردان زحمات آنان باشیم و در میان خود، از آنان مراقبت کنیم.

امام سجاد علیه السلام یکی از حقوق همسایگان را بر یکدیگر، رازداری می داند و می فرماید: «فَإِنْ عَلِمْتَ عَلَیْهِ سُوءاً سَتَرْتَهُ عَلَیْهِ؛ چنانچه بر عیب همسایه ات آگاه شدی، باید آن را مخفی داری».(1)

ارتباط خوب همسایگان با یکدیگر، سرچشمه برکات فراوانی است. یکی از این برکات آبادانی شهرها و طول عمر انسان است.

امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: «حُسْنُ الْجِوارِ یَعْمُرُ الدِّیارَ و یَزیدُ فِی الْأَعْمارِ؛ همسایه داری نیکو، شهرها را آباد و عمرها را طولانی می کند».(2)

ایشان در جای دیگر، خوش رفتاری با همسایه را سبب افزایش روزی می داند و می فرماید: «حُسْنُ الْجِوارِ یَزیدُ فِی الرِّزْقِ؛ همسایه داری نیکو، روزی را زیاد می کند».(3)

آمرزش گناهان نیز پاداش کسانی است که همسایه از آنان راضی باشد. پیامبر خدا می فرماید: «مَنْ ماتَ وَ لَهُ جیرانٌ ثَلاثَةٌ کُلُّهُم راضُونَ عَنْهُ غُفِرَ لَهُ؛ هر کس بمیرد، در حالی که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند، آمرزیده می شود».(4)

غفلت از حال همسایگان و بی توجهی به حقوق آنان در اسلام نکوهش شده است. پیامبر رحمت در این باره می فرماید: «ما آمَنَ بی مَنْ باتَ شَبْعانَ وَ جارُهُ جائِعٌ؛ به من ایمان نیاورده است کسی که با شکم سیر بخوابد، در حالی که همسایه اش گرسنه است».(5)

ص: 88

حضرت علی علیه السلام نیز به فرزندش درباره صله رحم سفارش می کند و می فرماید:

أَکْرِمْ عَشیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَناحُکَ الَّذی بِهِ تَطیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصیرُ وَ یَدُکَ الّتی بِها تَصُولُ.(1)

خویشانت را گرامی بدار؛ زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند که با آنان پرواز می کنی و اصل و ریشه تو هستند که به ایشان باز می گردی و دست تو هستند که با آنها حمله می کنی.

یاری خویشان و بستگان، در فطرت انسان ریشه دارد و اسلام نیز بر این امر فطری تأکید فراوانی کرده است. حمایت از خویشاوندان اقسامی دارد. یک نوع آن کمک جانی است که بزرگ ترین مرتبه صله رحم به شمار می آید و آن، فداکاری برای نجات جان بستگان است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ مَشی إِلی ذی قَرابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ لِیَصِلَ رَحِمَهُ أَعْطاهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ أَجْرَ مِأَةِ شَهیدٍ.(2)

هر کس با جان و مالش صله رحم کند، خدای متعالی اجر صد شهید به او می دهد.

پس از این مرتبه، رسیدگی مالی به خویشان قرار دارد. اگر در میان بستگان افرادی نیازمند باشند، رسیدگی مالی به ایشان واجب و از اهمیت بالایی برخوردار است. تا آنجا که قرآن کمک به بستگان را جزو حقوق مالی قرار

ص: 90

می دهد و آن را حقی واجب ذکر کرده است و می فرماید: «وَ آتِ ذَالْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ؛ حقوق خویشاوندان و مسکین را ادا کن». (اسراء: 26)

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز می فرماید: «فَمَنْ آتاهُ اللّه ُ مالاً فَلْیَصِلْ بِهِ قَرابَتَهُ؛ کسی که خدا ثروتی به او داده است، باید از بستگان خویش دست گیری کند».(1)

از دیگر اقسام حمایت از خویشان، کمک فکری به بستگانی است که به راهنمایی نیاز دارند. نوع دیگر، حمایت عاطفی است. در حقیقت هدف از صله رحم، همین برقراری ارتباط و پیوند عاطفی با خویشاوندان است که از راه های گوناگونی امکان پذیر است؛ رفتن به منازل خویشان، سلام و احوال پرسی، تلفن زدن و نامه نوشتن محبت ایجاد می کند و سبب دل جویی از ایشان می شود. امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرمود: «صِلُوا أَرْحامَکُمْ وَلَوْ بِالتَّسْلِیمِ؛ با بستگان خود صله رحم کنید، گرچه با سلام کردن باشد».(2)

شخصی به نام مَیسِر نقل می کند که امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام به اوفرمود: «ای مَیْسِر! گمان می کنم به خویشان خود نیکی می کنی؟» گفتم: آری فدایت شوم! من در نوجوانی در بازار کار می کردم و دو درهم مزد می گرفتم. یک درهم آن را به عمه و درهم دیگر را به خاله ام می دادم. امام فرمود: «به خدا سوگند تاکنون دوبار مرگت فرا رسیده، ولی به دلیل صله رحم به تأخیر افتاده است».(1)

از دیگر برکات صله رحم، فراوانی روزی است. حضرت سجاد(ع) می فرماید:

مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَمُدَّ اللّه ُ فی عُمُرِهِ وَ أَنْ یَبْسُطَ لَهُ فی رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ رَحَمِهُ.(2)

هر کس دوست دارد خدا عمرش را طولانی کند و روزی اش را افزایش دهد، باید صله رحم کند.

صله رحم در خوش خویی آدمی نیز نقش دارد؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید: «صِلَةُ الْأَرْحامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ؛ رسیدگی به خویشان، اخلاق را نیکو می کند».(3)

حساب رسی آسان در محکمه عدل الهی نیز از دیگر برکت های صله ارحام است. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسابَ یَوْمَ الْقیامَةِ... و تَقی مَصارِعَ السُّوءِ.(4)

رسیدگی به خویشان، حساب روز قیامت را آسان... و از مرگ بد جلوگیری می کند.

نکته پایانی اینکه امام باقر علیه السلام می فرماید: «صِلَةُ الْأَرْحامِ تُزَکِّی الْأَعْمالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوی؛ رسیدگی به خویشان، اعمال را پاک می کند و بلا را دور می سازد».(5)

ص: 92

ص: 94

بنابراین، بزرگی در دنیا و سعادت آخرت، در وانهادن بخل و گام برداشتن به سوی سخاوت و بخشندگی است و به قول سعدی:

نماند حاتم طائی ولیک تا به ابد

بماند نام بلندش به نیکویی مشهور

زکات مال به در کن که فضله رُز را

چون باغبان بزند، بیشتر دهد انگور

امام علی علیه السلام می فرماید: «بخل، از بدگمانی به خداوند سرچشمه می گیرد»؛(1) چرا که بخیل گمان می کند، اگر انفاق کند مالش کم می شود و خداوند دوباره قادر به افزایش مال او نیست. امام محمدباقر علیه السلام می فرماید:

ما مِنْ عَبْدٍ یَبْخَلُ بِنَفَقَةٍ یُنْفِقُها فِیما یُرْضِی اللّهُ اِلاَّ ابْتُلِیَ بِاَنْ یُنفِقَ اَضْعافُها فِیما اَسَخَط اللّهَ.(2)

هر کس از انفاق در جاهایی که مورد رضایت خداوند است، بخل بورزد، ناچار می شود چندین برابر آن را در آنچه مورد خشم خداوند است، خرج کند.

بخیل همانند منبع آبی است که آب را جمع می کند، ولی پخش نمی کند و مورد نفرت همه اطرافیانش قرار می گیرد. ازاین رو، امام علی علیه السلام می فرماید: «بخل، صاحب خود را حقیر و بی ارزش می کند و عرض و آبروی انسان را بر باد فنا می دهد».(3)

ص: 96

بخل ورزیدن فقط در مال و ثروت نیست، بلکه هر نعمتی که خداوند به انسان بخشیده است، ممکن است به آن بخل شود. چه بسیار عالمان و دانشمندان که می توانستند دیگران را از دانش خویش بهره مند سازند، ولی بخل ورزیدند و آموخته های خویش را به دیگران منتقل نکردند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

در کتاب علی علیه السلام خواندم که نوشته بود: خدا از نادانان پیمانی برای طلب علم نمی گیرد تا آنکه از علما پیمان گیرد که به آنها علم آموزند؛ زیرا علم بر جهل مقدّم است.(1)

«إِذا قَدَرْتَ عَلی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْرا لِلْقُدْرَةِ عَلَیْهِ؛ اگر بر دشمنت چیره گشتی، بخشیدن وی را سپاس چیرگی بر او قرار بده».(1)

قرآن مجید به مؤمنان سفارش می کند که حتی در برابر لغزش کافران و منکران قیامت، خویشتن دار باشند و اگر مفسده نداشته باشد، از آنان درگذرند و کار آنها را به خدا واگذارند:

قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لایَرْجُونَ أَیّامَ اللّه . (جاثیه: 14)

به آنان که ایمان آورده اند بگو: کسانی را که روزهای (واپسین) خدا را امید ندارند، عفو کنند.

پیشوایان بزرگوار اسلام در سیره عملی خود، انسان های با گذشت و بزرگواری بودند. برخورد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با مشرکان در فتح مکه، الگویی شایسته برای همیشه تاریخ است. آن حضرت چنان بزرگوارانه از سرسخت ترین دشمن خود یعنی ابوسفیان و زن خون خوار او هند درگذشت، که همگان را به شگفتی واداشت. ایشان نه تنها آنان را که قاتل عزیزترین عمو و یارش یعنی حمزه سیدالشهدا بودند بخشید، بلکه خانه شان را نیز پناه گاه اعلام کرد.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «إِنّا أَهْلُ بَیْتٍ مُرُوَّتُنَا الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَنا؛ ما خاندانی هستیم که جوان مردی مان، گذشت از کسی است که بر ما ستم کرده است».(2)

آنان پیروان خویش را نیز به گذشت فرامی خواندند، چنان که امام علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر می نویسد:

ص: 98

فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ و صَفْحِکَ مِثْلِ الَّذِی تُحِبُّ أَنْ یُعْطیکَ اللّه ُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ.(1)

آنان (مردم) را از عفو و چشم پوشی خویش برخوردار ساز، به گونه ای که دوست می داری خداوند تو را از عفو و چشم پوشی خود برخوردارسازد.

گذشت، احساس شخصیت و بزرگی به انسان می بخشد و بر قدرت روحی او می افزاید و کنترل خشم و غضب، قدرت تصمیم گیری انسان را بالا می برد. انتقام گیر، همواره احساس رنج و عذاب می کند و تلاش های انتقام جویانه او، در واقع سرپوشی براحساس درونی اش است. فرق انسان باگذشت و انسان انتقام جو در آن است که اولی به هدایت و اصلاح مخالف خود می اندیشد و دومی به مخفی کردن احساس نیاز و کمبود خود. اولی از توان مندی و قدرت خود اطمینان خاطر دارد و دومی تردید؛ ازاین رو، با انتقام در پی کسب قدرت برای خویش است.

وَحَقُّ مَنْ ساءَکَ أَنْ تَعْفُوَ عَنْهُ وَ اِنْ عَلِمْتَ أَنَّ الْعَفْوَ یَضُرُّ انْتَصَرْتَ.(1)

حق کسی که به تو بدی کرده، آن است که از او بگذری، ولی اگر عفو وی را زیان بار دانستی، می توانی عقوبتش کنی.

آن حضرت کسی را که از روی دانش و آگاهی مرتکب جرمی شده، شایسته عفو نمی داند و می فرماید: «اَلْمُذْنِبُ عَلی بَصیرَةٍ غَیْرُ مُسْتَحِقٍّ لِلْعَفْوِ؛ آن که بابصیرت بر زشتی گناه، مرتکب آن می شود، سزاوار عفو نیست».(2)

نکته دیگر آن است که اگر به حقوق جامعه تجاوز شود، چون به حدود الهی و سعادت عمومی مربوط است، ناگزیر باید حدود، اجرا و حقوق، ادا گردد. قانون و حرمت مال، جان، عرض و ناموس مردم، همچون مرز و حصاری است که گرداگرد جامعه کشیده شده تا مردم در پناه آن در امنیت و آسایش زندگی کنند. اگر این مرز بشکند و قانون با عنوان هایی همچون عفو و گذشت اجرا نگردد، زمینه هرج و مرج و ناامنی فراهم و ادامه زندگی برای مردم دشوار خواهد شد. از این رو، قرآن کریم در کنار سفارش های فراوان به گذشت و چشم پوشی، وقتی به اجرای حدود الهی و ادای حقوق اجتماعی می رسد، چنین ترحم هایی را نابجا می داند و به صراحت از آن نهی می کند و می فرماید: «وَلا تَأْخُذْکُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللّه ِ؛ در اجرای حکم خداوند بر آنان، گرفتار عاطفه و نازک دلی بیجا نشوید». (نور: 2)

یکی از غرایز نیرومند در آدمی، خشم است. این غریزه، نیروی دفاعی انسان را در برابر عواملی که حیات و سلامت او را تهدید می کند، دوچندان می سازد. با برانگیخته شدن غریزه خشم، تغییراتی در جسم و روح آدمی روی می دهد که بر اثر آن، نیروی شخص خشمگین و قدرت دفاعی او تا حد زیادی افزیش می یابد. از خشم، در بعضی روایات به آتش تعبیر شده است. این تعبیر لطیف، هم ضرورت وجود خشم را در آدمی نشان می دهد و هم درباره پی آمدهای تلخ رهاساختن و کنترل نکردن این نیروی سترگ هشدار می دهد. این غریزه برای حیات بشر، هم ضروری و سودمند است و هم نیازمند مراقبت شدید و جدی؛ چرا که اگر بی قیدوبندو آزادانه اعمال گردد، ریشه های سعادت فرد و جامعه را می سوزاند و دین و دنیای آدمی را بر باد می دهد. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «اِحْذَرُوا الْغَضَبَ فَاِنَّهُ نارٌ مُحْتَرِقَةٌ؛ از خشم بپرهیزید که آتشی سوزاننده است».(1)

مولوی نیز چنین سروده است:

چون ز خشم، آتش تو در دل ها زدی

مایه نار جهنم آمدی

آتشت اینجا چو آدم سوز بود

آنچه از وی زاد، مردافروز بود

خشم تو، تخم سعیر و دوزخ است

هین بُکش این دوزخت، کین محنت است

ص: 101

همان گونه که فرماندهان کاردان مراقبند تا حد امکان دیرتر آتش جنگ را برافروزند و زودتر دستور آتش بس بدهند، خردمندان نیز تا می توانند، اعمال خشم را به تعویق می اندازند و اگر غضب کردند، در فرونشاندن آن شتاب می کنند. امام علی علیه السلام می فرماید: «کُنْ بَطی ءَ الْغَضَبِ سَرِیعَ الْفَیْ ءِ مُحِبّا لِقَبُولِ الْعُذْرِ؛ دیرخشم باش، به سرعت خشم خود را فرو بَر و دوست دار پذیرش عذر باش».(1)

نیروی خشم اگر از حد ضرورت فراتر رود و از کنترل اراده آدمی خارج شود، همچون آتشی سوزان هرچه را بر سر راه خود بیابد، می سوزاند و تباه می کند و پی آمدهای شومی برای صاحبش و دیگران به بار می آورد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

اَلْغَضَبُ نارٌ مُوقَدَةٌ مَنْ کَظَمَهُ أَطفأَها ومَنْ أَطْلَقَهُ کانَ أَوَّلَ مُحْتَرِقٍ بِها.(2)

خشم، آتشی سوزنده است؛ هر که آن را فرو خورد خاموشش ساخته و هر که آزادش گذارد، خود او اول کسی است که در شعله اش می سوزد.

تا زمانی که زمام انسان در اختیار عقل است، در مسیر مصلحت خویش گام برمی دارد. زیاده روی در خشم، چراغ روشن عقل را تیره و بی فروغ می سازد و انسان، بی چون و چرا به فرمان خشم خالی از شعور گردن می نهد و دیگر مصلحت را تشخیص نمی دهد تا به سویش گام بردارد. امام علی علیه السلام فرمود: «اَلْغَضَبُ یُفْسِدُ الاَْلْبابَ وَیُبَعِّدُ مِنَ الصَّوابِ؛ خشم، خردها را تباه و آدمی را از مسیر درست دور می سازد».(3)

ص: 102

پی آمد دیگر کنترل نکردن خشم، پشیمانی است. با فرونشستن شعله های خشم، دیدگان خرد به تدریج به روشنی می گراید و قوه تفکر و اندیشه در فرد به کار می افتد. در این هنگام وی آنچه را در دوره کوتاه حاکمیت خشمش بر او گذشته ارزیابی می کند و حتی اگر محکمه و قاضی و مجازاتی هم در کار نباشد، یادآوری آن سخنان زشت، نسبت های ناروا، پرده دری ها، خارج شدن از چارچوب فضیلت های انسانی و گاه ارتکاب جرم و جنایتی جبران ناپذیر، پیوسته او را عذاب خواهد داد که چرا چنین کرده ام. پس پشیمان می شود، ولی این پشیمانی دیگر سودی ندارد. امام علی علیه السلام در سخنی هشداردهنده می فرماید: «اِیّاکَ وَ الْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ و آخِرُهُ نَدَمٌ؛ از خشم دوری کن که آغازش جنون و پایانش پشیمانی است».(1)

گروه، عوامل بیرونی است که از خارج خشم انسان را برمی انگیزد؛ مثل زیاده خواهی، لجاجت، دشمنی و تعصب نابجای دیگران.

عوامل درونی را می توان با خودسازی و تزکیه نفس ریشه کن ساخت، ولی عوامل خارجی را به دلیل آنکه هم گسترده اند و هم در اختیار شخص نیستند، کمتر می توان کنترل کرد. با وجود این، با کنترل عوامل درونی و تهذیب نفس می توان بر عوامل بیرونی نیز چیره شد. برای این منظور، انسان باید اراده خود را چنان تقویت کند و بر غریزه خشم خود به اندازه ای مسلط شود که این غریزه در هر موقعیتی پیرو عقل و اراده او شود، نه حاکم بر آن.

راه دیگر کنترل خشم و غضب، توجه به روایاتی است که درباره فضیلت فروخوردن خشم و پاداش این عمل نقل شده است. پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ کفَّ غَضَبَهُ کَفَّ اللّه ُ عَنْهُ عَذابَهُ؛ آن که خشم خود را بازدارد، خداوند عذاب خود را از او باز خواهد داشت».(1)

راه دیگر، به یاد آوردن شدت عذاب الهی، قدرت عظیم و حاکمیت مقتدرانه اوست و اینکه قدرت انسان بر کسی که بر او خشم گرفته در برابرقدرت بی پایان خداوند ناچیز است و نیاز او به عفو و چشم پوشی الهی، به مراتب بیشتر از نیاز مردم به عفو اوست. امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِنَّ فِی التَّوْراةِ مَکْتُوبا یَا ابْنَ آدَمَ اذْکُرْنِی حِینَ تَغْضَبُ، أَذْکُرْکَ عِنْدَ غَضَبِی.(2)

در تورات نوشته شده: ای فرزند آدم! مرا هنگام خشمت به یاد آور تا تو را هنگام خشم خود به یاد آورم.

ص: 104

سکوت و آرامش نیز در فرونشاندن خشم مؤثر است. امیرمؤمنان، علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «وَداوُوا الْغَضَبَ بِالصَّمْتِ؛ خشم را با سکوت درمان کنید.»(1) در برخی روایات نیز تغییر حالت از ایستاده به نشسته و برعکس سفارش شده است. امام باقر علیه السلام فرمود:

أَیُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَهُوَ قائِمٌ فَلْیَجْلِسْ فَاِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّیْطانِ وَاِنْ کانَ جالِسا فَلْیَقُمْ.(2)

هر که در حال ایستاده خشمگین شد، بنشیند. با این کار وسوسه شیطان ازبین می رود و اگر نشسته است نیز زود برخیزد.

امام سجاد علیه السلام فروخوردن خشم و خاموش کردن آتش غضب را زیور صالحان و زینت تقواپیشگان می داند و توان چنین کاری را از خداوند می طلبد و عرض می کند:

حَلِّنِی بِحِلْیَةِ الصّالِحِینَ وَأَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ فِی بَسْطِ الْعَدْلِ وَکَظْمِ الْغَیْظِ وَإِطْفاءِ النّائِرَةِ.(3)

بارالها، مرا به زیور صالحان بیارای و زینت متقین را بر من بپوشان تا عدل را بگسترانم و خشم را فرونشانم و شعله های سوزان دشمنی را خاموش سازم.

امام محمد باقر علیه السلام درباره پاداش فروخوردن خشم فرموده است:

مَنْ کَظَمَ غَیْظا وَهُوَ یَقْدِرُ عَلی إِمْضائِهِ حَشَی اللّه ُ قَلْبَهُ أَمْنا وَاِیمانا یَوْمَ الْقِیامَةِ.(4)

هر کس خشم خود را فرونشاند، در حالی که می تواند آن را اظهار کند، خداوند در روز قیامت قلب او را از ایمنی و ایمان پر می کند.

ص: 105

اگر با دشمن پیمان بستی تا او را در پوشش پناه خویش بگیری، به پیمان خویش وفادار بمان و ذمه ات را با امانت کامل پاس دار و جان خود را سپر عهد و پیمان خویش قرار ده که در میان واجبات الهی، هیچ موضوعی همانند وفای به عهد مورد اتفاق عموم مردم جهان، با وجود تمام اختلاف هایی که با هم دارند، نیست تا آنجا که مشرکان نیز پیش از اسلام در روابط خود بدان پای بند بودند؛ چرا که خاطرات تلخی از پیمان شکنی داشتند.(1)

پیمان شکن، در دنیا از ارزش و اعتبار خود می کاهد و چنان خوار می شود که نه دشمن از او حساب می برد و نه دوست به پیمان هایش اعتماد می کند. در آخرت نیز گرفتاری های بزرگی در پیش دارد و جایگاه ویژه ای در جهنم در انتظار اوست. از حضرت علی علیه السلام روایت شده است که فرمود:

اِنَّ فِی النّارِ لَمَدینَةٌ یُقالُ لَهَا الْحَصینَةُ أَفَلا تَسْئَلُونِی مافِیها؟ فَقِیلَ لَهُ مافِیها یا أَمِیرَالْمُؤْمِنینَ؟ قالَ فِیها أَیْدِی النّاکِثِینَ.(1)

همانا در جهنم شهری است که به آن حصینه (دژ مستحکم) می گویند. آیا از من نمی پرسید که در آن شهر چیست؟

سؤال شد: ای امیرمؤمنان! در آن شهر چیست؟ فرمود: دست های پیمان شکنان.

حافظ چه زیبا می سراید:

پیر پیمانه کش من که روانش خوش باد

گفت پرهیز کن از صحبت پیمان شکنان

اسلام همواره پیروان خویش را به داشتن برنامه ای منظم دعوت کرده و از آنان خواسته است که به اصول و موازین دین پای بند باشند و براساس برنامه ای که خداوند برایشان تنظیم کرده زندگی کنند. اولیای بزرگوار اسلام نیز بر رعایت نظم و انضباط در کارها تأکید کرده اند. علی علیه السلام در وصیت نامه خود خطاب به دو فرزند بزرگوارش امام حسن و امام حسین علیهماالسلام می فرماید:

أُوصِیکُما وَ جَمِیعَ وُلْدی وَأَهْلِی وَمَنْ بَلَغَهُ کِتابِی بِتَقْوَی اللّه ِ وَنَظْمِ أَمْرِکُمْ.(1)

شما و همه فرزندانم و خانواده ام و هر کس را که نامه ام بدو رسد، را به ترس از خدا و نظم در کارهایتان سفارش می کنم.

امام خمینی رحمه الله نیز نظم را از واجبات الهی می دانست و می فرمود: «و البته باید همه امور بر نظام و نظم باشد. حفظ نظم از واجبات الهی است.»(2) از سوی دیگر، نگاهی گذرا به حجم انبوه کتاب های قانون، سرمایه گذاری های کلان در امر قانون گذاری و اجرای آن و توجه و تأکید ملت های جهان به اجرای قانون در کارها، اهمیت نظم و انضباط را در زندگی فردی و اجتماعی بشر بیش از پیش آشکار می سازد.

دیگران خواهد رساند. ازاین رو، امام کاظم علیه السلام در سفارش به برنامه ریزی در کارها و استفاده صحیح از وقت می فرماید:

بکوشید که وقت خود را چهار قسمت کنید؛ بخشی برای مناجات با خدا، بخش دیگری برای امرار معاش، بخش سوم برای هم نشینی با برادران قابل اعتمادی که عیوبتان را به شما می گویند و در دل به شما اخلاص می ورزند و بخش چهارم برای لذت ها و کام جویی های مشروع، تا برای سه بخش دیگر نیرو بگیرید.(1)

شاگردان امام خمینی رحمه الله درباره نظم ایشان در کارها می گویند: تمام اوقات شریفشان را برای کارهای شبانه روزی منظم و مرتب کرده بودند که این برای ما خیلی مفید بود و تا انسان در امورش منظم نشود، هیچ کاری را نمی تواند پیش ببرد.(2)

از دیگر آثار نظم و انضباط، بهتر نتیجه دادن کارهاست. با حاکم کردن نظم بر کارها، هر کاری بجا و به موقع انجام می شود و نتیجه بهتر و سود بیشتری خواهد داشت. امیرمؤمنان، علی علیه السلام با توجه به اثر نظم در نتیجه کارها، بر انجام امور روزانه در وقت خود سفارش می کند و می فرماید: «وَأَمْضِ لِکُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ فَاِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مافِیهِ؛ کار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا برای هر روز کار خاصی است».(3)

ص: 110

کسی که در تمام کارهایش به نظم پای بند است، افکارش نیز از طبقه بندی و نظم خاصی برخوردار می شود و با داشتن این امتیاز راه رشد و کمال را سریع تر خواهد پیمود.

امام خمینی رحمه الله نظم فکری را نتیجه نظم در رفتار دانسته و فرموده است:

اگر در زندگی مان به رفتار و حرکاتمان نظم بدهیم، فکرمان هم بالطبع نظم می گیرد. وقتی فکر نظم گرفت، یقینا از آن نظم فکری کامل الهی برخوردار خواهد شد.(1)

از دیگر برکات نظم، هدر نرفتن عمر دیگران است. کسی که در زندگی خود منظم است و کارهایش را براساس برنامه انجام می دهد، در برخورد با دیگران نیز نظم را رعایت و از تلف شدن وقت و عمر آنان جلوگیری می کند. دیگران هم از مدت زمانی که با او هستند، بیشترین بهره را می برند، بدون آنکه فرصتی را بیهوده از دست دهند.

امام راحل نیز با برنامه ریزی دقیق در تمام کارها، وقت و عمر خود و دیگران را محترم می داشت و از هدر رفتن حتی لحظه ای از آن جلوگیری می کرد. یکی از یاران نزدیک ایشان می گوید: با توجه به اینکه امام سالیان درازی تدریس می کردند، هر روز در همان لحظه ای که باید، برای تدریس حاضر می شدند و سر ساعت حضور می یافتند.(2)

ص: 111

افراد منظم که زندگی، رفتار و حتی فکرشان را به زیور نظم آراسته اند، الگوی مناسبی برای دیگران خواهند بود و آنان را نیز به اجرای نظم و انضباط در کارها تشویق می کنند. یکی از شاگردان امام می گوید: امام کلیه برنامه هایشان منظم بود و این می توانست برای آنها که ناظر اعمال امام بودند و از نزدیک می دیدند، درسی باشد و این خصلت را از امام بیاموزند.(1)

بی نظمی در کارها و در برخورد با دیگران است؛ زیرا افراد جامعه، فرد بی انضباط را عامل هرج ومرج در کارها و هدررفتن وقت و عمر و مانع پیشرفت و ترقی شان می دانند. به همین دلیل، او را از جمع خود می رانند و ارزش چندانی برایش قائل نمی شوند.

بنابراین، انسان بی نظم، با این ویژگی ناپسند، شخصیت خود را پایین می آورد و خود سبب خواری و حقارت خویش می شود، چنان که امام علی علیه السلام نیز فرموده است: «مَنْ بَذَلَ عِرْضَهُ ذَلَّ؛ کسی که به آبرویش بی اعتنایی کند، پست می گردد».(1)

پای مال شدن حقوق دیگران نیز از پیامدهای بی نظمی است. شخص بی نظم به دلیل بی نظمی و تأخیر در انجام کارها، فرصت ملاقات و حضور به موقع بر سر قرارها و کلاس درس و... را از دست می دهد. پس به حقوق دیگران تجاوز می کند و به آنان ستم روا می دارد. امیرمؤمنان، علی علیه السلام بی توجهی به حقوق دیگران را از جمله دلایل تنهایی و بی یاوری انسان معرفی می کند: «مِنْ دَلائِلِ الْخِذْلانِ الإِْسْتِهانَةُ بِحُقُوقِ الإْخوانِ؛ از دلایل تنهایی و درماندگی انسان، سبک شمردن حقوق برادران دینی است».(2)

بی نظمی، سرمایه ها را نیز هدر می دهد. امام علی علیه السلام با توجه به تأثیر بی نظمی در از دست رفتن سرمایه ها می فرماید: «سُوءُ التَّدْبِیرِ مِفْتاحُ الْفَقْرِ؛ بی تدبیری (و بی نظمی در کارها)، کلید فقر و تهی دستی است».(3)

ص: 113

جامعه ای که افراد آن ستم نکنند، دروغ نگویند و به وعده هایشان وفا کنند، به طور قطع مورد لطف و محبت پروردگار قرار خواهد گرفت و از نعمت های بی پایانش بهره مند می شود. امیرمؤمنان، علی علیه السلام فزونی برکات در جامعه را نتیجه پای بندی به عدالت می داند و می فرماید: «بِالْعَدْلِ تَتَضاعَفُ الْبَرَکاتُ؛ عدالت سبب زیاد شدن برکت هاست.»(1) و به کسی که با مردم به عدالت رفتار کند، وعده رحمت الهی را می دهد و می فرماید:

مَنْ عَدَلَ فِی الْبِلادِ نَشَر اللّه ُ عَلَیْهِ الرَّحْمَةَ.(2)

کسی که در سرزمین ها به عدالت رفتار کند، خداوند رحمتش را بر او منتشر می سازد.

آن حضرت، بالا رفتن قدر و منزلت فرد را نیز از برکت برخوردهایعادلانه می داند: «مَنْ عَدَلَ عَظُمَ قَدْرُهُ؛ کسی که به عدالت رفتار کند، قدر و منزلتش نزد مردم بالا می رود».(3)

امام رضا علیه السلام اجرای عدالت را سبب ادامه یافتن نعمت های الهی می داند و می فرماید:

اِسْتِعْمالُ الْعَدْلِ والاِْحسانِ مُؤْذِنٌ بِدَوامِ النِّعْمَةِ.(4)

عدالت ورزی و احسان، از پایداری و دوام نعمت خبر می دهد.

ص: 115

بنابراین، هر مسلمانی باید به زیور عدالت آراسته باشد و در برخورد با دیگران، گفتار و رفتار عادلانه در پیش گیرد تا جامعه از آثار و برکات ارزشمند آن بهره مند شود.

اللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَی الاِْعْتِذارِ حَتّی کَاَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ وَکَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَیْکَ وَاِیّاکَ اَنْ تَضَعَ ذلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ وَ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَیْرِ أَهْلِهِ.(1)

چون برادرت از تو ببُرد، خود را به پیوند با او وادار کن و چون از تو روی گرداند، با لطف و درخواست دوستی به او روی آور و هنگامی که بخل نشان دهد، تو بخشش و احسان کن و چون دوری کند، تو خود را نزدیک کن و چون به تو درشتی ورزد، تو نرمش کن و چون درباره تو خطایی مرتکب شود، از او عذرخواهی کن؛ چنان که گویا تو بنده او هستی و او ولی نعمت توست، و مبادا این خوش رفتاری را نابجا به کارگیری و با کسی که اهل آن نیست، چنین رفتار کنی.

اگر اراده کردی کار خیری انجام دهی، فورا انجام بده؛ زیرا نمی دانی بعد چه اتفاقی می افتد.

علی بن جعفر نیز از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل می کند که فرمود: روزی پدرم دست مرا گرفت و فرمود: فرزندم! روزی پدرم محمدبن علی همان گونه که دست تو را گرفته ام، دستم را گرفت و فرمود که پدرش علی بن الحسین دست او را گرفته و فرموده است:

فرزندم! هر کس از تو کار خیری خواست برایش انجام بده [ تو در پذیرش انجام آن بر دیگران سبقت بگیر] اگر او اهل آن باشد، تو به مقصود رسیده ای و اگر اهلش نباشد، تو خود شایسته و اهل آن خواهی بود.(1)

امام صادق علیه السلام نیز به فرزند خود فرموده است:

یا بُنَیَّ! اِجْعَلْ مَعْرُوفَکَ فِی أَهْلِهِ وَکُنْ فِیهِ طالِبا لِثَوابِ اللّه ِ وَکُنْ مُقْتَصِدا وَ لاتُمْسِکْهُ تَقْتِیرا وَ لا تُعْطِهِ تَبْذیِرا.(2)

فرزندم! نیکی و احسان خود را به اهل آن بکن و در این کار جویای رضا و پاداش الهی باش. در کارهای خیر میانه رو باش، نه به شدت خودداری و خست نشان ده و نه اسراف و تبذیر کن.

یا بُنَیَّ صاحِبِ الْعُلَماءَ و جالِسْهُمْ وَزُرْهُمْ فِی بُیُوتِهِمْ لَعَلَّکَ أَنْ تُشْبِهَهُمْ فَتَکُونَ مِنْهُمْ.(1)

فرزندم! با دانشمندان دوست و هم نشین باش و در منزلشان به دیدار آنها برو. امید است که به آنان شباهت پیدا کنی و از آنان شوی.

همچنین در سخنی دیگر می فرماید:

جالِسُ الْعُلماءَ وَزاحِمْهُمْ بِرُکْبَتَیْکَ فَاِنَّ اللّه َ عَزَّوجَلَّ یُحْیِی الْقُلُوبَ بِنُورِ الْحِکْمَةِ کَما یُحْیِی الاَرْضَ بِوابِلِ السَّماءِ.(2)

با دانشمندان رفت وآمد داشته باش و دو زانو (مؤدبانه) در کنارشان بنشین؛ زیرا خداوند قلب ها را به نور حکمت زنده می گرداند، همان گونه که زمین را به وسیله باران های درشت آسمان زنده می گرداند.

بی شک، منظور از این همه تشویق و ترغیب به حضور در محفل دانشمندان و هم نشینی با آنها و انتخاب ایشان به عنوان الگوی عملی، فراگرفتن حقایق دین، حل ندانسته ها، آموختن راه و رسم زندگی و رسیدن به سرچشمه جوشان معارف الهی از راه وجود پرفیض آنان است.

لقمان حکیم در سفارشی دیگر به فرزندش می فرماید:

فرزندم! حکمت را بیاموز که با آن شرافت و بزرگی خواهی یافت؛ زیرا آموختن حکمت، نشانه دین داری آدمی است و حکمت و معرفت است که بنده را بر آزاد، و فقیر و بیچاره را بر ثروتمند برتری می بخشد و کوچک را بر بزرگ مقدّم می دارد و فقیر را در جای پادشاهان می نشاندو بر شرافت شریفان و عظمت بزرگان می افزاید و توانگران را مجد و بزرگی عطا می کند. فرزندم!

ص: 119

چگونه فرزند آدم گمان می کند نیاز دین و معاش او بدون حکمت برایش آماده و فراهم می گردد، در حالی که هیچ گاه خداوند امر دنیا و آخرت را بدون حکمت برای کسی آماده نمی کند.(1)

صدقه ای که خداوند آن را دوست دارد، اصلاح بین مردم است؛ زمانی که به فساد گراییده اند و نزدیک ساختن آنان به هم است؛ زمانی که از یکدیگر دوری گزیده اند.

حضرت علی علیه السلام نیز در وصیت نامه جاودانه خویش، به فرزندان بزرگوارش و همه کسانی که تا همیشه تاریخ این وصیت نامه را می خوانند، چنین سفارش می کند:

شما دو نفر و همه فرزندانم و خانوده ام و تمام کسانی را که وصیت نامه من به آنها می رسد، به تقوا و نظم امورتان و اصلاح بین خودتان سفارش می کنم، چه از رسول گرامی شنیدم که فرمود: «اصلاح ذات البین، از تمام نمازها و روزه ها برتر است».(1)

ایشان در روایتی دیگر فرمود:

مِنْ کَمالِ السَّعادَةِ السَّعْیُ فِی صَلاحِ الْجُمْهُورِ.(2)

از کمال سعادت آدمی، کوشش در اصلاح امور اجتماع است.

دلیل این همه تأکید بر اصلاح ذات البین و اصلاح امور، آن است که اگر در جامعه مسلمانان اختلاف پدید آید، نیروی آنها در راه کشمکش و مبارزه با یکدیگر صرف و در نهایت، اصل اسلام فراموش می شود؛ ولی در شرایط وحدت و محبت میان آنان، حیات دین نیز بیمه می شود. اصلاح ذات البین و به هم پیوستگی مسلمانان، زمینه عمل به احکام و دستورهای اسلامی را فراهم می سازد که ره آورد آن خیر و صلاح مسلمانان است.

خداوند در قرآن مجید می فرماید:

ص: 121

فَاتَّقُوا اللّه َ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَیْنِکُمْ وَأَطِیعُوا اللّه َ وَرَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. (انفال: 1)

پس از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش کنید و اگر ایمان دارید، از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.

نیز در آیه ای دیگر می فرماید:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللّه َ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. (حجرات: 10)

مؤمنان برادر یکدیگرند. پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید.

همچنین امام صادق علیه السلام اصلاح میان مردم را نوعی صدقه و محبوب خداوند خوانده است: «اصلاح اختلاف های میان مردم و نزدیک کردن آنان به یکدیگر، صدقه ای است که خداوند آن را دوست دارد».(1)

اِذا عَلِمَ الرَّجُلُ اَنَّ أَخاهُ الْمُؤْمِنَ مُحْتاجٌ فَلَمْ یُعْطِهِ شَیْئَا حَتّی سَأَلَهُ ثُمَّ أَعْطاهُ لَمْ یُؤْجَرْ عَلَیْه.(1)

زمانی که مرد مؤمن بداند که برادر مؤمنش نیازمند است و با این حال به او کمک نکند تا ازاو درخواست کند و سپس به او کمک کند، برای این کارش پاداشی نخواهد داشت.

امیرمؤمنان، علی علیه السلام در این باره می فرماید:

سخاوت، پیش از درخواست، بخشیدن است و آنچه به خواهش بخشند، یا از شرم است یا از بیم شنیدن سخن زشت.(2)

حتی اگر کسی خودش قادر نیست نیاز برادر مسلمانش را برآورد، ولی می تواند از اعتبار و آبروی خود در این کار مایه بگذارد، از نظر اخلاقی موظف است این کار را انجام دهد؛ یعنی باید از هر راهی که می داند و می تواند، برای برآورده ساختن نیاز برادر مسلمانش تلاش کند، هر چند به نتیجه نرسد. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

اِنَّ لِلّهِ عِبادا فِی الْأَرْضِ یسْعَوْنَ فِی حَوائِجِ النّاسِ هُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مَنْ اَدْخلَ عَلی مُؤْمِنٍ سُرُورا فَرَّحَ اللّهُ قَلْبَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ.(3)

خداوند بندگانی در زمین دارد که برای برآورده ساختن نیازهای مردم می کوشند. اینان روز قیامت در امانند. هر کس مؤمنی را شاد کند، خداوند در روز قیامت دل او را شاد می کند.

ص: 123

از یکی از علمای بزرگ پرسیدند: اگر بدانی چند ساعت به مرگت مانده است در این چند ساعت چه می کنی؟ گفت: روی سکوی درِ خانه ام می نشینم تا نیازهای مردم را برآورده سازم. شاید کسی بیاید و از من چیزی بخواهد و نیازی داشته باشد، گرچه آن نیاز استخاره باشد.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

أَلْخَلْقُ کُلُّهُمْ عِیالُ اللّهِ فَأَحَبُّ الْخَلْقِ اِلَی اللّهِ اَحْسَنُ النّاسِ اِلی عِیالِهِ(2).

مردم، همگی عیال خداوندند. پس محبوب ترین افراد در نزد خداوند، نیکوکارترین آنها با عیال خداوند است.

سلام و گفتار نیکو، از عوامل آمرزش گناهان است.

سرور شهیدان امام حسین علیه السلام می فرماید: «لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعٌ و سِتُّونَ لِلْمُبْتَدئَ وَ واحِدَةٌ لِلرّادِّ؛ سلام کردن، هفتاد حسنه دارد که شصت و نه تا برای سلام کننده و یکی برای پاسخ دهنده آن است».(1)

امام صادق علیه السلام نیز فرموده است:

«البادِیُ بِالسَّلامِ أَوْلی بِاللّهِ وَ برَسُولِهِ؛ آغازکننده سلام، به خدا و رسولش نزدیک تراست.»(2) پس بیشترین پاداش از آن کسی است که ابتدا سلام کند. سلام کردن، روح برادری را بر جامعه اسلامی حاکم می کند، بذر محبت در دل ها می کارد و دوستی به بار می آورد.

به طور کلی، سلام کردن، آسان ترین راهی است که مسلمان می تواند به دیگران ابراز احترام و محبت کند. کسی که در این حسنه کوتاهی کند، به نوعی بخیل است. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «اِنَّ أَبْخَلَ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ بخیل ترین مردم، کسی است که در سلام کردن، بخل بورزد».(3)

از دیگر آداب سلام، آشکار ساختن سلام است. از آنجا که سلام کردن، از شعارهای اسلامی است و مسلمانان بدان شناخته می شد، آشکار کردن آن اهمیتی ویژه پیدا می کند.

پیامبر اسلام فرمود:

ألا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ أَخْلاقِ أَهْلِ الدُّنْیا وَالاخِرَةِ؟ قالُوا: بَلی یا رَسُولَ اللّه ِ فَقالَ صلی الله علیه و آله اِفْشاءُ السَّلامِ فِی الْعالَمِ.(1)

آیا به شما خبر ندهم که برترین اخلاق اهل دنیا و آخرت چیست؟ عرض کردند: آری، ای رسول خدا صلی الله علیه و آله . فرمود: آشکار کردن سلام در جهان.

همچنین پاسخ شایسته، از دیگر آداب سلام است. هرچند سلام کننده با آغاز به سلام، بیشترین پاداش را از آنِ خود می سازد، ولی طرف پاسخ دهنده نیز باید با رعایت ادب و دادن پاسخ شایسته، این شعار اسلامی را پاس بدارد. قرآن کریم می فرماید:

وَاِذا حُیِّیتُمْ بِتَحیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها. (نساء: 86)

هرگاه کسی به شما سلام کرد، پاسخی نیکوتر دهید یا همان تحیت را به وی برگردانید.

همچنین شایسته نیست در سلام کردن، تفاوتی میان افراد از نظر دارایی و فقر قائل شد، بلکه باید همه را، به یک چشم نگریست و به آنها یکسان و بدون تبعیض سلام کرد. امام رضا علیه السلام می فرماید:

مَن لَقِیَ فَقیرا مُسْلِماً فسَلَّمَ عَلَیْهَ خِلافَ سَلامِهِ عَلَی الْغَنِیِّ لَقِیَ اللّه َ عَزَّوجَلَّ یَوْمَ الْقیامَةِ وَهُوَ عَلَیْهِ غَضْبانُ.(2)

ص: 126

هر کس با مسلمان تنگ دستی روبه رو شود و به گونه ای به او سلام کند که با سلام کردن بر دارا تفاوت داشته باشد، روز قیامت که به دیدار خدا می رود، خدا از او خشمگین است.

عامل دیگر عزت نفس، تقواست. پیامبر اسلام می فرماید: «مَنْ أَرادَ أَنْ یَکُونَ أَعَزَّ النّاسِ فَلْیَتَّقِ اللّه َ عَزَّ وَجَلَّ؛ کسی که می خواهد با عزت ترین انسان ها باشد، تقوای الهی پیشه کند».(1)

بی نیازی از دیگران نیز عامل مهم دیگری در ایجاد عزت نفس است که با قناعت و دوری از طمع به دست می آید. انسانی که خود را در برابر دیگران خوار نمی کند و ذلت نمی پذیرد، عزت نفس دارد. ازاین رو، در آموزه های دینی، مؤمن به بی نیازی از دیگران دعوت و از طمع ورزی نهی شده است. در این راستا، قناعت و رفع نیازها بر پایه حفظ عزت سفارش می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

عِزُّ المُؤْمِنِ اسْتِغَناؤُهُ عَنِ النّاسِ وَ فِی الْقَناعَةِ الْحُرِّیَّةُ وَالْعِزُّ.(2)

عزت مؤمن در بی نیازی از مردم است و آزادگی و عزت از قناعت به دست می آید.

اَلْمُؤْمِنُونَ خَدَمٌ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ، قُلْتُ وَکَیْفَ یَکُونُونَ خَدَما بَعضُهُم لِبَعْضٍ؟ قالَ یُفیِدُ بَعْضُهُمْ بَعْضا.(1)

بعضی مؤمنان خدمت گزار بعضی دیگرند. (راوی می گوید) پرسیدم چگونه مؤمنان چنین هستند؟ حضرت فرمود: منظور این است که بعضی از آنها به بعضی دیگر سود می رسانند.

همه افراد جامعه اسلامی، در واقع اعضای یک پیکرند. به تعبیر دیگر، یک روح هستند در چند کالبد. ازاین رو، همگی باید در رفع نیازهای یکدیگر بکوشند که این خود پاداشی بزرگ دارد، تا آنجا که امام صادق علیه السلام می فرماید:

کسی که هفت روز یا هفت بار خانه کعبه را طواف کند، خداوند برای او شش هزار حسنه ثبت و شش هزار گناه را محو می کند و شش هزار درجه، مقام او را بالا می برد... ارزش رفع نیاز یک برادر مؤمن، بالاتر از ارزش ده طواف است.(2)

آن حضرت در روایتی دیگر می فرماید:

أَخْدِمْ أَخاکَ فَاِنِ اسْتَخْدَمَکَ فَلا تَخْدِمْهُ وَلاکَرامَةَ.(3)

به برادر خود خدمت کن و اگر تو را به خدمت گرفت، دیگر به او خدمت مکن که کرامت و ارزشی ندارد.

اِنْ لَمْ تَکُنْ حَلِیما فَتَحَلَّمْ فَاِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ اِلاّ اَوْ شَکَ اَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ.(1)

اگر بردبار نیستی، خود را بردبار نشان بده؛ چرا که کمتر کسی است که خود را به قومی شبیه سازد و اندک اندک همانند آنان نشود.

نیز فرموده است: «مَنْ تَحَلَّمَ حَلُمَ؛ آن کس که در ظاهر خود را حلیم و بردبار نشان دهد، به راستی شکیبا خواهد شد».(2)

نبرد در میدان رزم، جهاد اصغر، مبارزه با نفس، جهاد اکبر است. گذشت و خطاپوشی، قله های بلندی هستند که هر کس را توان فتح آنها نیست. ازاین روست که امام علی علیه السلام می فرماید: «اَلْعَفْوُ تاجُ الْمَکارِمِ؛ عفو، تاج کرامت ها و بزرگواری هاست.»(3) نیز می فرماید: «شَیْئانِ لا یُوزَنُ ثَوابُهُما الْعَفْوُ وَالْعَدْلُ؛ دو چیز است که ثواب و ارزش آن را نمی توان اندازه گرفت؛ عفو و عدالت».(4)

بعضی می پندارند، عفو کردن و گذشتن از خطای دیگران، نشانه ذلتو ضعف است، ولی رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اَلْعَفْوُ لایَزیدُ الْعَبْدَ اِلاّ عِزّا فَاعْفُوا یُعِزُّکُمُ اللّه ُ.(5)

عفو و گذشت، جز بر عزت انسان نمی افزاید. پس عفو کنید تا خداوند شما را عزت و سربلندی دهد.

ص: 130

آن حضرت همچنین عفو و خطاپوشی را سبب طول عمر دانسته و فرموده است: «مَنْ کَثُرَ عَفْوُهُ مُدَّ فِی عُمُرِهِ؛ کسی که بخشش و گذشتش زیاد باشد، عمرش طولانی می شود».(1)

علیه السلام می فرماید: «اِیّاکَ وَالْغَضَبَ فَاَوَّلُهُ جُنُونٌ وَاخِرُهُ نَدَمٌ؛ از خشم و غضب برحذر باش که ابتدای آن جنون و پایانش پشیمانی است.»(1) و در روایتی دیگر می فرماید:

أَلْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ لأِنَّ صاحِبَها یَنْدَمُ فَاِنْ لَمْ یَنْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکَمٌ.(2)

تندی (خشم و غضب) نوعی دیوانگی است؛ چرا که انسان خشمگین پشیمان می شود و اگر پشیمان نگردد، نشان دهنده این است که دیوانگی اش باقی و جنونش ریشه دار است.

اعتقاد انسان براساس دین و مذهب رفیقش استوار است. پس هریک از شما بنگرد که با چه کسی دوستی و رفاقت دارد.

اثر دوست بر انسان چنان پنهان و نامحسوس است که در دراز مدت آشکار می شود، چنان که پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

مَثَلُ الْجَلِیسِ الصّالِحِ مَثَلُ الْعَطّارِ اِنْ لَمْ یُعْطِکَ مِنْ عَطْرهِ أَصابَکَ مِنْ رِیحِهِ وَمَثَلُ الْجَلیسِ السُّوءِ مَثَلُ الْقَیْنِ اِنْ لَمْ یُحْرِقْ ثَوْبَکَ اَصابَکَ مِنْ رِیحِهِ.(1)

هم نشین شایسته، همچون عطرفروش است که اگر عطری به تو نفروشد، بوی عطرش به تو خواهد رسید. هم نشین بد و ناشایست نیز چونان آهن گداخته ای است که اگر آتش کوره اش جامه ات را نسوزاند، باد گرم و نامطبوع آن به تو می رسد.

در پایان به سخن حکیمانه حضرت امیر علیه السلام اشاره می کنیم که فرمود: «اَلأْصْدِقاءُ نَفْسٌ واحِدٌ فِی جُسُومٍ مُتفرَقَةٍ؛ دوستان و رفیقان در واقع یک فردند، ولی در جسم های گوناگون».(2)

ای کسانی که ایمان آورده اید! هیچ یک از شما غیبت دیگری را نکند. آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ به یقین، این کار را خوش نمی دارید.

در زشتی غیبت همین بس که خداوند آن را به خوردن گوشت انسان مرده تشبیه فرموده است و شاید حکمت این تشبیه آن باشد که شخصی که غایب است و نمی تواند از خود دفاع کند، همانند آدم مرده است. همان گونه که ضربه زدن بر مرده نشانه قساوت قلب و پستی نفس است، بردن آبروی انسان غایب نیز چنین است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

أَلْمُؤْمِنُ حَرامٌ کُلُّهُ عِرْضُهُ وَ مالُهُ وَ دَمُهُ.(1)

آبرو و مال و خون مؤمن، همه اش محترم است.

آری، اگر ریختن خون انسان مؤمن ترور شخص اوست، ریختن آبرویش نیز ترور شخصیت اوست که هر دو ناشایست است. غیبت، سبب بی اعتمادی مردم به یکدیگر و ایجاد بدبینی در جامعه می شود. رسول گرامی اسلام فرمود:

أَلْرَّجُلُ یَزْنِی ثُمَّ یَتُوبُ فَیَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِ وَ إنَّ صاحِبَ الْغَیْبَةِ لا یُغْفَرُ حَتّی یَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ.(2)

مرد زنا می کند، سپس توبه می کند و خدا توبه اش را می پذیرد؛ ولی غیبت کننده آمرزیده نمی شود تا زمانی که غیبت شونده او را ببخشد.

پس بجاست همواره این کلام امام علی علیه السلام را به یاد داشته باشیم که فرمود:

ص: 134

لا تُعَوِّدْ نَفْسَکَ الْغِیبَةَ فَاِنَّ مُعْتادَها عَظِیمُ الْجُرْمِ.(1)

زنهار که غیبت را پیشه و عادت خود سازی. به راستی جرم کسی که به غیبت عادت کند، بسیار بزرگ است.

غیبت، از گناهانی است که به غیبت کننده زیان می رساند و آتشی است که دودش به چشم وی می رود. ازاین رو، حق الناس و راه جبران آن افزون بر پشیمانی و توبه، درخواست بخشش از غیبت شونده است. اگر درخواست بخشش با مشکلاتی همراه است و امکان دارد فتنه و فسادی به پا کند، باید برای او استغفار کرد.

روایات فراوانی نیز درباره حرمت گوش دادن به غیبت وجود دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «أَلْمُسْتَمِعُ لِلْغَیْبَةِ اَحَدُ الْمُغْتابَیْنِ؛ شنونده غیبت یکی از دو غیبت کننده است.»(2) بنابراین، نمی توان به هیچ بهانه ای در مجلس غیبت ماند. باید با ترک مجلس غیبت، خود را از این معصیت حفظ کرد تا گامی به تقواپیشه گان نزدیک شد. افزون بر دوری گزیدن از غیبت کردن و غیبت شنیدن، از باب نهی از منکر باید جلوی آن را نیز گرفت. امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَنِ اغْتِیبَ عِنْدَهُ اَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فَنَصَرَهُ وَ اَعانَهُ نَصَرَهُ اللّه ُ وَ اَعانَهُ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ و مَنْ لَمْ یَنْصُرْهُ وَ لَمْ یُعِنْهُ وَلَمْ یَدْفَعْ عَنْهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلی نُصْرَتِهِ وَعَوْنِهِ خَفَضَهُ اللّه ُ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ.(3)

کسی که نزد او از برادر مؤمنش غیبت کنند، پس به یاری او برخیزد (و ازغیبت جلوگیری کند)، خداوند او را در دنیا و آخرت یاری کند و کسی که به

ص: 135

یاری اش برنخیزد و با اینکه قدرت دارد از او دفاع نکند، خداوند در دنیا و آخرت او را پایین می آورد.

شوخی و خنده بیش از اندازه، انسان را سبک می کند و چه نیکوست سخن مولا علی علیه السلام که فرمود: «مَنْ کَثُرَ مِزاحُهُ قَلَّ وَقارُهُ؛ کسی که مزاح و شوخی اش زیاد شود، وقارش کم می شود».(1)

چنانچه شوخی در مسیر درست قرار نگیرد، ممکن است روابط دوستانه را بر هم زند و باعث کدورت، دل تنگی و دعوا شود. امام علی علیه السلام می فرماید: «لِکُلِّ شَیْ ءٍ بَذْرٌ وَبَذْرُ الْعَداوَةِ الْمِزاحُ؛ هر چیز بذر و دانه ای دارد و بذر دشمنی، مزاح و شوخی است».(2)

در هر جامعه، طبقه ای از مردم هستند که از نظر مالی به کمک و یاری هم نوعان خود نیاز دارند. افراد جامعه در برابر این افراد مسئولند و اسلام برای این مسئله اهمیت زیادی قائل است. پیشوایان دین نیز که نمونه انسان کامل هستند، به این امر توجه خاصی داشته اند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

دَخَلْتُ عَلی أبی یَوْما و هوَ یَتَصَدُّقُ عَلی فُقراءِ أهْلِ المَدینةِ بِثَمانیةِ آلافِ دِینارٍ و أَعْتَقَ اَهْلَ بَیْتٍ بَلَغوا أحَدَ عَشَرَ مَمْلوکا.(1)

روزی بر پدرم وارد شدم. دیدم ایشان هشت هزار دینار به نیازمندان مدینه صدقه داد و یک خانواده یازده نفری را که همگی برده بودند، آزاد کرد.

سیره عملی پیشوایان اسلام نشان می دهد که ایشان با حفظ کرامت انسانی و عزت نیازمندان، این کار را انجام می دادند. امام باقر(ع) می فرماید: «سَمُّوُهُمْ بِأَحَسَنِ أسمائِهِمْ؛ (وقتی به نیازمندی چیزی می دهید) آنان را به بهترین اسمی که دارند، بخوانید».(2)

زیاده گویی، رسوایی به بار می آورد؛ چرا که آدم های پرحرف ناخودآگاه اسرار و عیب های خود و خانواده شان را در اختیار دیگران قرار می دهند و شاید به همین دلیل است که معمولاً رازدار نیستند و خیلی زود افشاگری می کنند. از سوی دیگر، سبب خطا و لغزش نیز می شود. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «قِلَّةُ الْکَلامِ یَسْتُرُ الْعُیُوبَ وَ یُقَلّلُ الذُّنُوبَ؛ کم سخن گفتن، عیب ها را می پوشاند و از گناه و لغزش ها می کاهد.»(1) همچنین پرحرفی، دوستان را کسل و دلتنگ می سازد. امیرمؤمنان، علی علیه السلام در این باره نیز می فرماید: «کَثْرَةُ الْکَلام یُمِلُّ الاْءِخْوانَ».(2)

زیاده گویی، سبب سستی و ضعف گوینده و ناتمام ماندن سخن هم می شود. ازاین رو بر گوینده لازم است سخنان خود را گلچین کند و بهترین آنها را برگزیند، با دلایل و برهان های محکم و استوار سخن بگوید و از حرف های پراکنده و بی اساس بپرهیزد که هر چه مطلب کوتاه تر ولی محکم تر باشد، به صلاح و رشد نزدیک تر است. حضرت علی علیه السلام فرموده است: «زیاده گویی، دامن سخن را باز و معانی آن را معیوب و ناقص می سازد. در نتیجه، نه پایانش معلوم می شود و نه کسی از آن بهره مند می گردد».(3)

می یابد»؛ در حالی که این اوصاف در وی وجود ندارد یا اگر وجود دارد بسیار کم رنگ و ضعیف است، ولی چاپلوس برای به دست آوردن مال، مقام یا موقعیت اجتماعی، آنها را برجسته و بزرگ می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «اِذا مُدِحَ الْفاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضَبَ الرَّبُّ؛ هنگامی که شخص فاجر ستایش شود، عرش خدا می لرزد و پروردگار به غضب می آید».(1)

این صفت زشت، از حرص و طمع سرچشمه می گیرد. چاپلوس به طمع کسب مال و منال، دست به چاپلوسی از صاحبان مال می زند تا خود را به آنان نزدیک سازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس به خاطر طمع و آزمندی، پادشاه ستم گری را ستایش و در برابر او فروتنی کند، در آتش دوزخ هم نشین او خواهد شد.(2)

چاپلوسی، سبب دروغ گویی و ریاکاری شخص چاپلوس، غرور و خودپسندی شخص ستایش شده می شود. البته مؤمن هشیار تحت تأثیر سخنان چاپلوسان قرار نمی گیرد. امام علی علیه السلام در این باره فرمود:

من خودم را از دیگران بهتر می شناسم و خدا مرا از من بهتر می شناسد. خداوندا! بر من ببخشای، آنچه را نمی دانند و مرا به آنچه می گویند،بازخواست مفرما و بهتر از آنچه گمان می کنند، قرارم بده.(3)

ایشان به مالک اشتر نیز می فرماید:

ص: 140

افراد پرهیزکار و راست گو را به کار بگمار و آنها را عادت بده که تو را ستایش نکنند و بر کاری که هنوز انجام نداده ای خوش حالت نسازند؛ چرا که ستایش زیاد، سبب غرور و خودبینی می گردد.(1)

از دیگر اقسام امانت، رازداری است. حضرت علی علیه السلام فرمود: «مَنْ اَفشی سِرّا اسْتُودِعَهُ فَقَدْ خانَ؛ هر کس رازی را که به او سپرده اند فاش سازد، البته خیانت کرده است.»(1) امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

صحبت های خصوصی، امانت است و کسی حق ندارد سخن محرمانه رفیقش را بدون اجازه او بازگو کند؛ مگر اینکه شنونده مورد اطمینان باشد.(2)

از دیگر موارد خیانت، خیانت در مشورت است. اگر با کسی درباره کاری همچون معامله، خواستگاری یا مسافرت مشورت شود و او برخلاف خیر و صلاح مشورت کننده سخن بگوید، خیانت کرده است. پیشوای اول شیعیان، امام علی علیه السلام فرمود: «هر کس به مشورت کننده خود خیانت کند، خداوند تدبیر و دوراندیشی او را سلب می کند.» خیانت در عهد و پیمان نیز از موارد دیگر خیانت است. اگر کسی با دیگری عهد و پیمانی ببندد و سپس در پشت پرده برخلاف آن عمل کند، از خائنان به شمار می آید. علی علیه السلام در روایت دیگر می فرماید: «اساس دین، امانت داری و وفای به عهد و پیمان است».(3)

خیانت در معامله نیز از موارد مورد بحث است. اگر کسی در معامله، برخلاف ظاهر معامله کاری انجام دهد، مثلاً کم فروشی کند، عیب جنس را پنهان سازد یا جنس خوب را با بد در هم آمیزد، خیانت کرده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ غَشَّ مُسْلِما فی بَیْعٍ اَوْ شِراءٍ فَلَیْسَ مِنّا؛ هر کس در خرید و فروش به

ص: 142

مسلمانی خیانت کند، از ما نیست و روز قیامت با یهود محشور خواهد شد؛ چرا که هر کس به مردم خیانت کند، مسلمان نیست».(1)

کوتاهی در انجام وظیفه نیز نوع دیگری از خیانت است. کسی که کار یا مسئولیتی را برعهده می گیرد، باید آن را طبق قرارداد، به طور شایستهانجام دهد و اگر در انجام وظیفه اش به هر شکلی کوتاهی کند، مرتکب خیانت شده است. این مسئله، همه شاغلان را - چه در سطح عالی و چه در سطح پایین - در برمی گیرد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «وقتی که خلاف و خیانت یکی از کارمندانت ثابت شد، او را بازخواست کن و مُهر خیانت بر پیشانی او بزن (وَ وَسَمْتَهُ بِالخِیانَةِ) تا رسوا شود.»(2)

و اماکن عمومی، ایجاد آلودگی صوتی در معابر و خیابان ها و... . رسول خدا صلی الله علیه و آله این کارها را کارهای مسلمانان نمی داند و می فرماید: «اَلْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ یَدِهِ وَ لِسانِهِ؛ مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.»(1) شأن مسلمان نه تنها با آزار و اذیت دیگران سازگار نیست، بلکه ایجاب می کند اسباب آزار و اذیت دیگران را از میان بردارد.

را بگویم رسوا خواهم شد و اگر دروغ بگویم، برخلاف دستور پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کرده ام. پس چاره ای جز ترک کار ناشایست نیافتم.

دروغ، اعتماد و اطمینان را نابود می کند و دروغ گو را در جامعه بی اعتبار می سازد، به گونه ای که هر چه بگوید مردم باور نمی کنند. همچنین رسوایی به بار می آورد؛ چرا که روزی خورشید درخشان حقیقت از پشت ابرهای تیره دروغ بیرون خواهد آمد و دروغ گو را رسوا خواهد کرد. گاه دروغ گو بر اثر فراموشی، خلاف سخن خود را بیان می کند وروسیاه می شود.

امام سجاد علیه السلام به فرزندانش فرمود:

اِتَّقُوا الْکَذِبَ الصَّغِیرَ مِنْهُ وَ الْکَبِیرَ فِی کُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَاِنَّ الرَّجُلَ اِذا کَذَبَ فِی الصَّغِیرِ اجْتَرَأَ عَلَی الْکَبِیرِ.(1)

از هر دروغی بپرهیزید، کوچک باشد یا بزرگ، جدی باشد یا شوخی؛ چرا که وقتی انسان در مورد امر کوچکی دروغ گفت، بر دروغ های بزرگ جرئت می یابد.

آب شور، تشنه را تشنه تر می کند و هیچ گاه سیراب نمی گردد، چشم نیز اگر کنترل نشود از نگاه به نامحرم سیر نمی شود، بلکه روز به روز حریص تر می شود و پیوسته در پی این و آن می رود، ولی چیزی جز حسرت نصیبش نمی شود.

خداوند به پیامبرش دستور می دهد که به زنان و مردان باایمان و خداباور بگوید، چشمانشان را از نامحرم فروگیرند و چشم چرانی نکنند: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ،... وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ.» (نور: 30و 31) براساس این آیه، چشم چرانی همان گونه که بر مردان حرام است، بر زنان نیز حرام است و آنها حق ندارند به مردان نامحرم چشم بدوزند. چشم چرانی، دل را در تیررس شیطان قرار می دهد و سبب تشویش و اضطراب و حسرت آن می شود. امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَلنَّظْرَةُ سَهْمٌ مِنْ سِهامِ اِبْلِیسَ مَسْمُومٌ و کَمْ مِنْ نَظْرَةٍ اَوْرَثَتْ حَسْرَةً طَوِیلَةً.(1)

نگاه به نامحرم، تیری است از تیرهای زهرآگین شیطان و بسیاری از نگاه ها سبب حسرت طولانی است.

آن حضرت در روایتی هشداردهنده می فرماید: «آیا کسانی که به ناموس مردم نگاه می کنند، نمی ترسند از اینکه بر ناموس ایشان نیز چشم چرانی شود».(2)

نتیجه، هر کس در زندگی شخصی خویش روش خاصی دارد که چه بسا دگرگونی آن، سبب فروپاشی زندگی او گردد. ازاین رو، هیچ انسان عاقلی اجازه ندارد در زندگی دیگران، گرچه نزدیک ترین افراد به او باشند، دخالت و اعمال نظر کند، چنان که خود نیز دوست ندارد دیگران در زندگی خصوصی اش دخالت کنند. پس به فرموده امام صادق علیه السلام : «اَحِبُّوا لِلنّاسِ ما تُحِبُّونَ لِأَنفُسِکُمْ؛ آنچه برای خود دوست می دارید، برای مردم نیز دوست بدارید».(1)

همان گونه که در سیاست بین المللی، دخالت یک دولت در امورداخلی یک کشور دیگر جرم به شمار می آید، دخالت یک خانواده در یک خانواده دیگر نیز چنین است و به همین دلیل از قدیم گفته اند: «هر کس قبله خانه اش را بهتر می شناسد.» یا «صلاح مملکت خویش، خسروان دانند» البته دخالت، با نصیحت و خیرخواهی تفاوت دارد. اگر کسی ببیند که خویشاوند یا برادر دینی اش در اشتباه است، باید از باب نصیحت تذکر دهد و او را راهنمایی کند؛ چنان که خداوند به پیامبرش می فرماید: «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ ؛ خویشاوندان نزدیکت را موعظه کن و از مخالفت با دستورهای الهی بترسان.» (شعراء: 214) این غیر از دخالت مستقیم در کار آنهاست، بلکه راهنمایی غیرمستقیم است که با توجه به پند و اندرزها، سرانجام خودشان تصمیم گیرنده نهایی خواهند بود.

احساس می کند، سرچشمه می گیرد و متکبر می خواهد با بزرگ نمایی، آن را جبران کند. این کمبودها ممکن است روحی، جسمی، اقتصادی یا اجتماعی باشد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «ما مِنْ اَحَدٍ تَکَبَّرَ اَوْ تَجَبّرَ اِلاّ مِنْ ذِلَّةٍ یَجِدُها فِی نَفْسِهِ؛ کسی خود را بزرگ نمی بیند، مگر کسی که کمبودی در خود می یابد».(1)

یکی از پیامدهای این صفت، گردن کشی در برابر حق و خودداری از پذیرش آن است. ابلیس به همین دلیل بود که گفت: «من از آتش خلقشده ام و آدم از خاک خلق شده است» و از دستور سجده بر او سرپیچی کرد. در نتیجه با اینکه شش هزار سال خدا را عبادت کرده بود، از درگاه حق رانده شد و به صف کافران پیوست.(2) از دیگر پی آمدهای منفی این صفت، برتری جویی و سلطه طلبی بر دیگران و تحقیر و به تمسخر گرفتن آنهاست، چنان که رویه مستکبران جهانی، همین است.

درمان خودبینی و تکبر، اندیشیدن به خلقت آدمی و پایان کار اوست. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

قُتِلَ الْاِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقُه مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ. (عبس: 19-17)

مرگ بر این انسان، چقدر کافر و ناسپاس است. خداوند او را از چه آفرید؟! از نطفه ای ناچیز و بی ارزش، پس اندازه گیری کرد و موزون ساخت.

در کنار این تأمل، متکبر باید انسان های فروتن را الگوی رفتاری خود قرار دهد؛ کسانی که مال و ثروت و قدرت فراوان داشتند، ولی فریفته آن نشدند.

حسد، مرضی روحی است و حسود، آرزو می کند نعمتی که خداوند به دیگری داده، از دستش خارج بشود. به عبارت دیگر، حسود تحمل پیشرفت دیگران را ندارد و همواره می کوشد نعمت را از صاحبش بگیرد. حسادت معمولاً میان دو نفری رخ می دهد که هم صنف و هم کار هستند و نقاط مشترکی با هم دارند، مانند: دو همسایه، دو کارمند، دو کاسب، دوراننده یا دو هنرمند. در زشتی این صفت همین بس که در قرآن کریم آمده است: «وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ اِذا حَسَد؛ از شرّ حسود زمانی که حسد بورزد».(فلق: 5)

امام صادق علیه السلام نیز روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز از شش چیز به خدا پناه می برد که یکی از آنها حسد بود.(1) همچنین می فرماید:

حسود پیش از آنکه ضرری به محسود بزند، به خودش زیان می رساند. چنان که نتیجه حسادت ابلیس، دوری وی از درگاه حق و برگزیدگی و والایی مقام آدم بود.(2)

حسادت بود که قابیل را بر ضد برادرش هابیل تحریک کرد تا نخستین قتل نفس را مرتکب شد و برای خود چیزی جز حسرت و پشیمان ابدی و دوری از درگاه حق باقی نگذاشت.(3) حسادت بود که برادران یوسف را بر آن داشت که او را به چاه اندازند و روسیاهی را برایشان به ارمغان آورد؛ گرچه خدای یوسف آنچه را برای او مقدر کرده بود، به آخر رساند.(4)

ص: 149

حسد، از ناباوری به حکمت و عدالت الهی سرچشمه می گیرد و حسادت، اعتراض به عدالت و تقدیر و تقسیم نعمت های الهی است؛ چراکه به گمان حسود، دارنده نعمت، آن را به ناحق به دست آورده و لایق آن نبوده است. خداوند در حدیثی قدسی فرموده است: «حسود، دشمن نعمت من و خشمناک از قضای من است و به قسمتی که میان بندگانم کرده ام، راضی نیست.»(1) درمان حسد، تنها با تقویت ایمان و توکل بر خداوند و باور کردن این نکته است که فضل و نعمت های الهی تمام ناشدنی است و به جای تلاش برای از بین بردن نعمت دیگران، باید بکوشد همانند آن را به یاریخداوند به دست آورد.

یکی قدبلند است و دیگری کوتاه قد، یکی باهوش است و دیگری کم هوش. به هرحال، هر کس عیبی دارد و حسنی، انسان بی عیب اندک است؛ گل بی خار کجاست؟ با این حال، نباید فراموش کرد که همه انسان ها آفریده و بنده خدایند و معیار برتری نزد خداوند، تنها تقوا و نیکوکاری است.

از سخن گفتن باید خوب اندیشید و بازتاب سخن خود و درستی یا نادرستی آن را ارزیابی کرد، آنگاه لب به سخن گشود.

روایت شده که خداوند به حضرت داود علیه السلام چنین وحی فرستاد: «تَخَلَّقْ بِأَخْلاقِی وَ اِنَّ مِنْ أَخْلاقی أَنِّی أَنَا الصَّبُورُ؛ به اخلاق من متخلق باش و همانا از اخلاق من شکیبایی است».(1)

در روایتی زیبا از امام صادق علیه السلام نیز آمده:

أَلْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکارِهِ وَالصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَکارَهِ فِی الدُّنْیا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ جَهَنَّمُ محْفُوفَةٌ بِاللَّذّاتِ وَالشَّهَواتِ فَمَنْ أَعْطی نَفْسَهُ لَذَّتَها و شَهْوَتَها دَخَلَ النّارَ.(2)

بهشت در ورای سختی ها و بردباری ها پنهان گشته است. پس کسی که در برابر گرفتاری های دنیا صبر پیشه کند، وارد آن می شود. جهنم نیز درورای لذت ها و شهوت ها نهفته است. پس کسی که به نفس خود لذت و شهوت ها را عطا کند، وارد آتش می گردد.

امام علی علیه السلام درباره نتیجه صبر و مقاومت می فرماید: «لایَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ إِنْ طالَ بِهِ الزَّمانُ؛ انسان شکیبا از پیروزی محروم نمی شود، هر چند زمان صبوری به درازا کشد.»(3) آن حضرت صبر را سپری در برابر فقر و بیچارگی خوانده است: «أَلصَّبْرُ جُنَّةٌ مِنَ الْفاقَةِ».(4)

امام سجاد علیه السلام به فرزند خود امام باقر علیه السلام چنین وصیت کرد:

یا بُنَیَّ اصْبِرْ لِلنَّوائِبِ وَ لا تَتَعَرَّضْ لِلْخَتُوفِ وَ لا تُعْطِ نَفْسَکَ ما ضَرَّهُ عَلَیْکَ أَکْثَرُ مِنْ نَفْعِهِ عَلَیْکَ.(5)

ص: 153

فرزندم! در مشکلات و ناملایمات صبور باش و خود را در معرض مرگ قرار مده و به کاری که زیانش بیش از سود آن است، اقدام مکن.

امام علی علیه السلام می فرماید: «أَلصَّبْرُ صَبْرانِ: صَبْرٌ عَلی ما تَکْرَهُ وَ صَبْرٌ عَمّا تُحِبُّ؛ شکیبایی بر دو گونه است: شکیبایی بر آنچه خوش نمی داری و شکیبایی از آنچه دوستش می داری».(1)

می کند، همواره در نیازمندی به سر می برد. هیچ سرمایه ای در برابر مخارج بی رویه و اسراف تاب مقاومت ندارد. چه سرمایه های هنگفتی که در مدتی کوتاه صرف زیاده روی ها و اسراف کاری ها شده و برای صاحبش فقر و نداری به بار آورده است.

میانه روی، از آموزه های بسیار مهم و مورد تأکید اسلام است. اسلام با سفارش به میانه روی در هر کاری، سلامت و شادابی را به پیروان خود هدیه می دهد. البته سخت گیری بر خود و خانواده نیز ستم بر خویش و آنان است. آن که میانه روی را در پیش می گیرد، هم خود و هم خانواده اش از زندگی لذت می برند و از آرامش روحی نیز برخوردارند. آنها روابط گرم و صمیمانه اجتماعی و خانوادگی دارند و هیچ گاه فقر و نداری به سراغشان نمی آید.

گرفتار نوعی تشویش و دغدغه درونی خواهید بود. بنابراین، باید این واقعیت را پذیرفت که مردم حرف می زنند و ما نمی توانیم جلوی آنها را بگیریم. البته این را هم باید در نظر داشت که مردم بر پایه اطلاعات درست و نادرستی که به دست می آورند، حرف می زنند و نقد و تحلیل می کنند. بیشتر این اطلاعات را نیز خود ما با رفتارهایمان در اختیار آنان قرار می دهیم. پس تنها کاری که می توانیم بکنیم، آن است که از هر آنچه آنان را در مورد ما به اشتباه می اندازد، بپرهیزیم.

یکی از منابع مردم برای شناخت ما، محیط هایی است که در آن آمدوشد داریم. مردم درباره کسی که در محیط های علمی و فرهنگی رفت وآمد دارد، مثبت می اندیشند و از دانش و فرهنگ وی سخن می گویند و درباره کسی که در محیط های نامناسب رفت وآمد می کند،سخنان دیگری می گویند. بنابراین، با دوری از موارد تهمت و افترا، می توان راه را بر قضاوت های نادرست مردم بست و از نیش زبان آنان در امان ماند. درغیر این صورت، هر کس خود را در جایگاه های بدگمانی نهاد، نباید کسی را که به او بدگمان شده، ملامت کند.

سخن گفته و در این حوزه آثار فراوانی به یادگار گذاشته اند. نکته اینجاست که آیا استبداد تنها در حوزه سیاست نمود می یابد یا در زندگی اجتماعی، خانوادگی و گروهی نیز وجود دارد؟

به نظر می رسد در زندگی بسیاری از ما جلوه هایی از استبداد را می توان دید، ولی از آنجا که ما استبداد را تنها با چهره سیاسی آن می شناسیم، از نمودهای آن در زندگی خود غافلیم. هر مدیری ممکن است در حوزه مدیریت خود استبداد داشته باشد، پدر خانواده در محیط خانه، و نوجوان نیز در مجموعه دوستان خود ممکن است رفتارمستبدانه ای داشته باشد. همه اینها کم وبیش در زندگی ما و اطرافیانمان دیده می شود. وقتی در حوزه قدرت و فعالیت خود، اندیشه خویش را از همه اندیشه ها برتر و خود را از مشورت با دیگران درباره آن موضوع بی نیاز می پنداریم، گرفتار استبداد شده ایم. به راستی، آیا تاکنون درباره اشتغال، خرید خانه، ازدواج و دیگر امور مهم زندگی با دیگران مشورت کرده اید؟ اگر مشورت نکرده اید، خودرأی هستید و زیان آن را نیز خواهید دید؛ چرا که همه ما محدودیت اندیشه داریم و بی شک همه زوایای کار را نمی بینیم. بنابراین، برای درک و شناخت بیشتر موضوع، به عقل و تجربه دیگران هم نیازمندیم و این گونه مشورت ها، درصد کامیابی در کارها را نیز افزایش می دهد.

دوست، دوست نیست؛ مگر آنکه حقوق برادرش را در سه جایگاه نگهبان باشد: در روز گرفتاری، هنگامی که حضور ندارد و پس از مرگش.

حتما تاکنون شنیده اید که رفیق خوب از برادر هم به انسان نزدیک تر است و حتما دیده اید افرادی را که در سختی ها به رفیقان کمک می کنند و در پاسخ به اعتراض اقوام و نزدیکان خود، می گویند: «پس رفیق به دردچه روزی می خورد!» البته دوست واقعی کسی است که در گرفتاری ها دوست خود را یاری کند و تنهایش نگذارد. راستی ما خود چگونه ایم؟ آیا در مشکلات و گرفتاری ها، از دوستانمان گره گشایی کرده ایم؟

اظهار ارادت به همه، معمولاً صادقانه نیست و لزومی هم ندارد. چه نیکوست که آدمی تنها به کسانی اظهار دوستی کند که از صمیم قلب به آنها علاقه مند است و می تواند در سختی ها و مشکلات کنارشان باشد. در این صورت، حق دوستی را به جا می آورد و تنها به تعارف های کلامی بسنده نمی کند. دوست حقیقی، همان گونه که در حضور دوستش به او اظهار ارادت و محبت می کند در زمان غیبت او نیز چنین می کند و آن گاه که در دام بلا گرفتار آید، تنهایش نمی گذارد، بلکه خود را شریک بلا و مشکلاتش می سازد و برای حل آنها از جان و مال مایه می گذارد. جوان مردانه، نان خود را در سفره او می نهد و به گونه ای در رفع مشکلاتش اقدام می کند که اگر خود در آن گرفتار می شد چنین توقعی داشت.

شایسته است پس از مرگ رفیقان نیز، آنان را از یاد نبریم، بلکه به خیر و نیکی از ایشان یاد کنیم و از دادن خیرات و صدقات برای آنان دریغ نورزیم. به بازماندگانشان نهایت محبت را ابراز داریم و فرزندان آنان را چون فرزندان خود بدانیم که اگر چنین کنیم، به فرموده پیشوای متقیان «دوست واقعی» خواهیم بود.

ص: 158

گردد، رد شده است و به همین دلیل، تعهدها و پیمان های انسان با دیگران، اگر باعث گناه و مخالفت با دستور الهی شود، بی اعتبار است وانسان در برابر آنها مسئولیتی نخواهد داشت.

بلندنظری را نشانه ضعفمی پندارند و خشونت را نشانه قدرت و اقتدار؛ به همین دلیل، حاکمیت پایدار و گسترده ندارند. درمقابل، افرادی هستند که با سعه صدر و متانت و صبوری، مشکلات را یکی پس از دیگری حل می کنند و به آسانی حاکمیت خود را استوار می سازند و در دل دیگران برای خود پایگاه محکمی تدارک می بینند.

داستان سرایان، بارها افسانه پندآموز فرهاد و شیرین و کوه بیستون و کوه کنی فرهاد را برایمان نقل کرده اند. همه این پیام ها از آمدن پیروزی در پی صبر حکایت و بر آن تأکید دارند. مگر جز این است که صبر و تحمل، سیره پیامبران اولوالعزم بود.(1) و خداوند وعده داده که به شکیبایان بهترین پاداش را می بخشد.(2) و بهشت را به خاطر بردباری شان در اختیارشان می گذارد.(3)

همچنین مؤمنان را به صبوری فرامی خواند و می فرماید: «بیست نفر صبور بر دویست نفر ناصبور پیروز می شوند». (انفال: 65) کوتاه سخن اینکه با صبوری، پیروزی حتمی است؛ اگر چه دیریاب باشد.

به راستی اگر شما در چنین موقعیتی قرار بگیرید، چه خواهید کرد؟ آیابرای رهایی از فقر و نداری، به دست آوردن اعتبار و موقعیت و برخورداری از قدرت و نفوذ، وسوسه نمی شوید؟ البته ممکن است هر کس در این آزمون قرار گیرد. حتی پیشنهاد کتمان یک شهادت برای حفظ موقعیت نیز می تواند از این دست آزمون ها باشد. آدمی که می پندارد، تغییر زندگی اش در دستان خود اوست، به آسانی در دام وسوسه ها گرفتار می شود. فراموش کردن خدا و همه کاره پنداشتن خویش، زمینه گرفتار شدن در این دام را فراهم می سازد. باید همواره به یاد داشت دنیایی که برایش چنین تلاش می کنیم، بسیار زودگذر و بی اعتبار است و حتی گاه ممکن است در اوج برخورداری مادی، به یک باره زندگی به جهنمی سوزان تبدیل شود و در شرایطی که انسان از هر راه ممکن دنیای خود را آباد کرده است، ناگهان دچار بیماری جسمی، اختلاف خانوادگی و مانند آن می شود، تمام یافته های مادی اش را از دست رفته می بیند و حسرت بهره وری را با خود به گور می برد. اگر چنین شود، به راستی مصداق بارز «خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» خواهد بود و تمام هست و نیست خود را بر باد فنا داده است. پس آیا چیزی بهتر از زندگی آبرومندانه و حرکت در مسیر شریعت می توان یافت؟

«تا مرد سخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد» این مَثَل را شاید بارها شنیده یا به دیگران گفته اید. زبان، مهم ترین تفسیرکننده و تعبیرگرشخصیت انسان است. پیش از آن که فرد سخن بگوید، هرگونه احتمالی درباره وی می رود و دیگران تصورهای گوناگونی از شخصیت او دارند. ولی هنگامی که لب به سخن گشود، بسیاری از تصورها دگرگون می شود و مخاطبان او به شناختی جدید درباره شخصیت وی دست می یابند.

آیا تاکنون در جمعی بوده اید که فردی به ظاهر متشخص و پر ابهت در آن حضور داشته باشد و نیز انسانی کم سخن و گوشه گیر که چندان مورد توجه نیست؟ شاید دیده باشید که با آغاز بحث و گفت وگو، گاه آن فرد ممتاز با بیان مسائلی بی اهمیت و کم ارزش، اعتبار خود را از دست داده و آن دیگری با اظهارنظری قوی و متقن، جای خود را در میان جمع باز و توجه ها را به خود جلب کرده است. در این حال، کلام مولا کاملاً معنا می یابد. سنجیده گویی و دقیق سخن گفتن، زمینه مناسبی برای متعالی ساختن شخصیت انسان ایجاد می کند؛ در حالی که پرگویی و بیهوده گویی، یکی از عوامل تخریب و سقوط شخصیت به شمار می آید.

مردم همواره از افراد سنجیده گو رضایت خاطر دارند و از پرگویان بی توجه متنفرند. گفتیم که انسان ها با سخن گفتن شخصیت خود را آشکار می سازند. بنابراین، برای داشتن شخصیتی متعالی، باید سنجیده سخن گفت و برای سنجیده سخن گفتن، باید خردورزی را بر رفتارها و کردارهای خود حاکم کنیم. از شتاب در داوری ها بپرهیزیم و پیش از لب به سخن گشودن، لوازم و

ص: 164

آثار سخن خود را بسنجیم و آن گونه باشیم که شخصیتی سالم و به دور از ناراحتی های روحی اقتضا می کند.

مناسب بازگوید و مایه بی آبرویی وی شود. چنین شخصی گرفتار نوعی بیماری روحی و اخلاقی است. امام باقر علیه السلام می فرماید:

اِنَّ اَقْرَبَ ما یَکُونُ الْعَبْدُ اِلَی الْکُفْرِ اَنْ یُواخِیَ الرّجُلُ الرَّجُلَ عَلَی الدِّینِفَیُحْصِیَ عَلَیْهِ عَثَراتِهِ وَ زَلاّتِهِ لِیُعَنّفَهُ بِها یَوْما ما.(1)

نزدیک ترین بنده به کفر و بی ایمانی، شخصی است که به نام دین با فرد دیگری دوست شود و در ایام دوستی لغزش های او را به دست آورد تا روزی با شمردن و به رخ کشیدن آنها وی را ملامت و سرزنش کند.

پی گیری عیب دیگران و تلاش برای آگاهی از گناهان آنان، به قدری زشت و ناپسند است که امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر، هنگام انتصاب وی به استانداری مصر می فرماید:

البته دورترین مردم از تو و مبغوض ترین آنان نزد تو در حوزه مأموریتت، باید کسانی باشند که بیشتر در جست وجوی معایب دیگران هستند؛ چراکه در مردم عیب هایی وجود دارد که والی، شایسته ترین فرد برای پوشاندن آنهاست. پس در مقام کشف عیب هایی که از تو پوشیده است مباش. آنچه بر عهده توست، پاک کردن عیب هایی است که بر آنها آگاه شده ای و خداوند حکم می کند، درباره آنچه را بر تو پنهان مانده است تا جایی که می توانی اسرار مردم را بپوشانی، خداوند هم آنچه را می خواهی از مردم پوشیده و پنهان باشد، می پوشاند.(2)

در مقام آخرین سفارش در عیب جویی نکردن از دوستان، سخن گهربار رسول گرامی اسلام را بیان می کنیم که فرمود:

ص: 166

یا مَعْشَرَ مَنْ اَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُسْلِمْ بِقَلْبِهِ لا تَتَبَّعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمِینَ فَاِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَراتِ الْمُسلِمِینَ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَن تَتَّبَعَ اللهُ عَثْرَتَهُ یَفْضَحْهُ.(1)

ای کسانی که به زبان اسلام آوره اید و قلبتان تسلیم نشده است! از پی لغزش های مسلمانان نروید؛ چه آن کس که در این راه قدم بردارد، خداوند لغزش های او را پی می گیرد و کسی که خداوند پی گیر لغزش های وی باشد، رسوایش می کند.

در آموزه های علوی نیز بر فروتنی و نرم خویی تأکید شده است. امام علی علیه السلام در سخنی فرموده است: «عَوِّدْ لِسانَکَ لِینَ الْکَلامِ؛ زبانت را عادت ده که سخنش پیوسته نرم و ملایم باشد».(1)

آن حضرت در وصیت نامه ماندگار خود نیز به نرم خویی سفارش کرده است.

فِیَ وَصِیَّةِ عَلیِّ علیه السلام لِاِبْنِهِ الْحَسَنِ: وَ لِنْ لِمَنْ غالَظَکَ فَاِنَّهُ یُوشِکُ اَنْ یَلِینَ لَکَ.(2)

از سفارش های امام علی علیه السلام به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام این بود که:

هر کس با تو تندخویی کرد، تو به نرمی و ملایمت با او برخورد کن؛ زیرا نرمی تو با وی می تواند دیدگاهش را سریع تغییر دهد و او را با تو نرم و ملایم سازد.

فروتنی، سبب محبوبیت اجتماعی در دنیا و جلب کننده رحمت خداوند در آخرت است. ازاین رو، اولیای گرامی اسلام، این مهم را به پیروانشان سفارش می کردند، چنان که رسول گرامی اسلام می فرماید:

اِنَّ التَّواضُعَ لا یَزِیدُ الْعَبْدَ اِلاّ رِفْعَةَ فَتَواضَعُوا یَرْحَمْکُمُ اللّهُ.(3)

فروتنی، مایه رفعت و بلندی مقام بنده است. فروتنی کنید تا مشمول رحمت باری تعالی گردید.

و امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «أَلتَّواضُعُ مَعَ الرِّفْعَةِ کَالْعَفْوِ مَعَ الْقُدْرَةِ؛ فروتنی با (وجود) بلندمرتبگی همچون بخشیدن گناه در زمان قدرت است».(4)

ص: 168

انسانی با مقام و مرتبه بالای اجتماعی که از موضع رفعت، فروتنی می کند، همانند کسی است که در موضع قدرت، شخصی خطاکار را می بخشد و از کیفرش چشم پوشی می کند.

امام باقر علیه السلام نیز روایت کرده است که در روز فتح مکه پیامبر گرامی اسلام به پاخاست و خطبه خواند. در آغاز خطبه، خدای را حمد و ثنا گفت و سپس فرمود:

مردم! حاضران به غایبان برسانند که خداوند در پرتو اسلام، تکبر جاهلیت و فخرفروشی به پدران و عشیره را از میان برد. مردم! شما همهاز آدمید و آدم از خاک. آگاه باشید که امروز بهترین و گرامی ترین فرد نزد خدا کسی است که تقوایش بیشتر و اطاعتش از حضرت باری تعالی فزون تر باشد.(1)

بنابراین، محبوبیت فرد در جامعه، در سایه فروتنی به دست می آید و اشتیاق مردم برای برقراری ارتباط با وی افزایش می یابد؛ در حالی که با فخرفروشی و تکبر، مردم از یکدیگر فاصله می گیرند و یک رنگی ها و هم دلی ها رنگ می بازد.

نیز می فرماید: «مَلْعُونٌ مَنْ تَرَأَّسَ؛ کسی که ریاست را بر خود ببندد و به ناحق بر کرسی ریاست بنشیند، ملعون است».(1)

ناگفته نماند که رسیدن به ریاست اگر هدف باشد، خطرناک و ناپسند است، ولی اگر وسیله ای برای اجرای عدالت و احقاق حقوق مردم در نظر گرفته شود، نه تنها پسندیده است، در بعضی موارد، لازم و وظیفه شرعیاست. ابن عباس می گوید: در جنگ جمل خدمت امام علی علیه السلام رسیدم. او مشغول تعمیر کفشش بود. فرمود: ابن عباس! این کفش چقدر می ارزد؟ گفتم: ارزشی ندارد. فرمود: به خدا سوگند، این کفش برای من از ریاست و حکومت بر شما بهتر است، مگر آنکه بتوانم در این حکومت، حقی را برپا دارم یا باطلی را از بین ببرم.(2) بنابراین، در سیره امام علی علیه السلام ریاست و حکومت فقط وسیله اجرای عدالت بود نه هدف، ولی معاویه که برخلاف آن حضرت می اندیشید، برای به دست آوردن و حفظ حکومت از هیچ جنایتی فروگذار نکرد. پس شایسته است شیعیان و پیروان آن حضرت نیز، همچون مولای خود به ریاست بنگرند.

پروردگارا! عداوت و کینه مؤمنان را در دل ما قرار نده.

کینه توزی، از اختلاف در مسائل اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی و سیاسی سرچشمه می گیرد. البته اختلاف در زندگی اجتماعی، امری طبیعی و گریزناپذیر است. با این حال، مسلمانان باید این اختلاف ها را با تفاهم و گفت وگو به شایسته ترین شکل برطرف سازند و حقوق و وظایف یکدیگر را بشناسند و محترم دارند تا بینشان کدورتی ایجاد نشود، کینه یکدیگر را در دل جا ندهند و هر چه سریع تر باید عقده ها را بگشایند و کینه ها را دور بریزند. امام علی علیه السلام فرمود:

اُحْصُدِ الشَّرَ مِنْ صَدْرِ غَیْرِکَ بَقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِکَ.(1)

با کندن کینه از سینه خود، شر آن را از سینه دیگری بردار.

منظور از این روایت آن است که اگر می خواهی دیگران کینه تو را نداشته باشند، سینه ات را از کینه آنها خالی کن. دلی که جایگاه بغض و کینه باشد، جولانگاه شیطان نیز خواهد شد و وسوسه های او همچون دمیدن بر آتش زیر خاکستر، کینه را شعله ور می سازد و آرامش انسان را می گیرد و چه بسا او را به انجام کارهای ناشایست و تصمیم گیری های خطرناک وادارد. امام حسن عسکری علیه السلام نیز کینه و دشمنی را مایه سلب آسایش و آرامش آدمی می خواند و می فرماید: «اَقَلُّ النّاسِ راحَةً اَلْحُقُودُ؛ کم آسایش ترین مردم، کینه توزان هستند».(2)

به راستی وقتی آدمی هرگونه کینه و دشمنی را از دل خارج می سازد، به معنا و مفهوم این روایت پی خواهد برد.

ص: 173

به راستی وقتی با نادیده گرفتن غرور و احیانا اندکی گذشت از حقوق خود، می توان راهی به بهشت یافت و در برابر آشتی با یکدیگر، پاداشی بزرگ تر دریافت کرد، چرا کوتاهی می کنیم؟

حیله گران را به خودشان بازمی گرداند: «وَ مَکُروا وَ مَکَر اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ». (آل عمران: 54)

کوتاه سخن اینکه حیله و نیرنگ، هنر شیطانی است و از ناتوانی و فقدان دلیل و منطق سرچشمه می گیرد. از شر حیله گرانی که هر روز برای به دام انداختن هم نوعان خود نقشه ای می چینند و حیله ای می بافند، باید به خدا پناه برد.

کسانی که حیای نوع دوم را دارند و به اصطلاح خجالتی هستند، نمی توانند از حق خود دفاع کنند و حرف حقشان را با صراحت بگویند. این گونه افراد از رفتن به مجالس عمومی و صحبت کردن با بزرگان خجالت می کشند و به دلیل شرم از سؤال کردن، در جهل و نادانی می مانند. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ رَقَّ وَجْهُهُ رَقَّ عِلْمُهُ؛ هر کس، کم رو باشد، کم دانش می شود.»(1) زیرا از پرسیدن شرم می کند و مشکلات علمی اش حل نمی شود.

بنابراین، وظیفه دست اندرکاران تربیت در خانه و مدرسه آن است که کودکان و نوجوانان را به گونه ای تربیت کنند که از حیای نابجا دور باشند و از انجام کارهای پسندیده و بیان حق، شرم نکنند.

انسان همان گونه که نیکی ها را می طلبد، به طلب بدی ها نیز برمی خیزد؛ چرا که انسان، عجول و شتابان است.

انسان های عجول به دلیل شتاب در کار و نیندیشیدن در عواقب آن، بیشتر پشیمان و متحمل خسارت می شوند و در مقابل، کسانی که با فکر و اندیشه و بدون شتاب کاری می کنند، هم زودتر به نتیجه می رسند و هم کمتر پشیمان می شوند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مردم را عجله هلاک می کند. اگر آنها کارها را با تأمل انجام می دادند، کسی هلاک نمی شد.(1)

البته پس از سنجیدن تمام جنبه های کار و تشخیص خیر بودن آن، عجله و سرعت در اقدام به این کار، پسندیده است و تأخیر در آن جایز نیست. امام صادق علیه السلام فرمود:

کسی که تصمیم به خیری گرفت، باید عجله کند و آن را به تأخیر نیندازد؛ زیرا کار خیری که به تأخیر می افتد، شیطان برای ترک آن نظر می افکند و فرصتی می یابد.(2)

کسی حق ندارد سرزده وارد محل امن و نهان خانه دیگران شود. در آیه 27 سوره نور چنین می خوانیم:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَی أَهْلِهَا.

ای کسانی که ایمان آورده اید! به غیرخانه های خود، [به خانه هیچ کس] تا اجازه نگرفته و بر اهل آن سلام نداده اید، داخل نشوید.

این حکم به بیگانگان اختصاص ندارد، بلکه شامل خویشاوندان نیز می شود. در روایتی می خوانیم که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله می خواست وارد خانه دخترش فاطمه علیهاالسلام شود، کنار در خانه آن حضرت می ایستاد و می فرمود: «السلام علیکمُ» و پس از آنکه فاطمه علیهاالسلام می گفت داخل شوید یا رسول الله، وارد می شد.(1) امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: برای ورود به خانه دیگران سه بار اجازه گرفته شود: «أَلاِْسْتِیذانُ ثَلاثَةٌ» برای مثال سه بار با فاصله بگوید: «یا اللّه». پس اهل خانه نخستین درخواست اجازه را می شنوند، هنگام درخواست دوم، خود را آماده می کنند و سومین بار اگر خواستند، اجازه می دهند و اگر اجازه ندادند، لازم است که انسان بدون ناراحتی برگردد.(2) آیین سعادت بخش اسلام برای حفظ حیا و عفت و آبروی دیگران، اجازه نمی دهد هر کس بی خبر و بدون اجازه وارد اتاق و حریم دیگران شود و حتی اعضای یک خانواده نیز باید این اصل را مراعات کنند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص: 179

کسی که دختر یا خواهرش شوهر دارد، برای ورود به اتاق آنان اجازهبگیرد و بی خبر داخل نشود.(1)

کلام پایان را با آموزه ای قرآنی به پایان می بریم.

وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی. (نازعات: 40)

کسی که از مقام پروردگار بترسد و نفس خویش را از هواپرستی بازدارد، بهشت جایگاه اوست.

ص: 180

13. حداد، احمد بن عبدالعزیز بن قاسم، اخلاق النبی فی القرآن و السنة، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، 1996 م.

14. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1366.

15. خوانساری، جلال الدین محمد، شرح غرر الحکم و دررالکلم، مقدمه و تصحیح و تعلیق: میرجلال الدین حسینی ادموی، دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1360.

16. دل شاد تهرانی، مصطفی، سیره نبوی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.

17. سپهری، محمد، ترجمه و شرح رسالة الحقوق امام سجاد علیه السلام، مؤسسه انتشارات دار العلم، چاپ اول، 1370.

18. شیخ مفید، الاختصاص، قم، منشورات جماعیة المدسین.

19. صحیفه سجادیه، ترجمه: علیرضا رجالی تهرانی، قم، انتشارات خادم الرضا، چاپ دوم، بهار 1373.

20. صدوق، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1404 ه . ق.

21. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1393 ه . ق.

22. طبرسی، ابوجعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، بی نا، 1417 ه . ق.

23. طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1392 ه . ق.

24. فیض کاشانی، ملامحسن، محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، بی تا.

25. قبانچی، سیدعلی، شرح رسالة الحقوق، چاپ اسماعیلیان.

26. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، مؤسسه انتشارات فراهانی، 1373.

27. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ دوم، 1413 ه .ق.

28. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ه . ق.

ص: 182

29. محمدی راد، حمید، پاکسازی دل، نوید اسلام، چاپ اول، 1377.

30. محمدی ری شهری، محمد، میران الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362 ه.ق.

31. مرکز مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد، چهل حدیث علوی، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، چاپ اول، 1380.

32. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا.

33. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1372.

34. موسوی خمینی، روح الله، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374.

35. ----------------------، صحیفه نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وزارت ارشاد، 1364.

36. موسوی زنجانرودی، سید مجتبی، اخلاق در زندگی، انتشارات برگ شقایق، چاپ اول، 1383.

37. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1402 ه . ق.

38. نراقی، احمد، معراج السعاده، تهران، انتشارات جاوید، 1374.

39. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، تحقیق: محمد کلانتر، نجف، منشورات جامعیه النجف الدینیّه، چاپ دوم، 1383 ه . ق.

40. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیه السلام، بیروت، لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1408 ه . ق.

41. هندی، علاءالدین متقی بن حسام الدکن، کنز العمال فی الحدیث الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 ه . ق.

ص: 183